خشوع انسان در برابر خداوند | کتابخانه مجازی الفبا

خشوع و تواضع انسان در برابر خداوند چگونه حاصل مي شود؟ ممنون از ياري تان.

عوامل خشوع
ابتدا بايد ببينيم چه چيزهايي موجب خوف و خشيت مي شود. براي امثال ما كه در سطح پاييني از بندگي هستيم، اولين چيزي كه به صورت طبيعي موجب خوف مي شود، ترس از عذاب است. شايد از همين رو در قرآن كريم آيات فراواني به انذار از عذاب هاي جهنم اختصاص داده شده؛ تعابيري كه مكررا در قرآن به كار رفته؛ عذابا شديدا؛ عذابا اليما؛ لعذاب الاخره اشد؛ و توصيف هاي مختلفي كه براي عذاب ذكر شده است؛ مانند زفير، شهيق، غسلين، زقوم، نار جهنم، سوخته شدن پوست و چروكيده شدن آن. طبيعت آدمي، به خصوص در مراحل اوليه كه هنوز معرفتش اوج نگرفته، بيش از همه چيز از چنين اموري متاثر مي شود. لذا خداوند بيشتر از تبشير، با زبان انذار در صدد هدايت و تربيت مردم برآمده است.راهكار هاي ايجاد خشيت
اولين راه كار براي ايجاد خوف و خشيت اين است كه ما بيش از پيش درباره اوصاف عذاب و جهنم كه در خود قرآن آمده، دقت كنيم و براي خود لحظه اي را مجسم كنيم كه ما را به جهنم مي برند، جهنمي با همان اوصافي كه در قرآن و روايات توصيف شده؛ در چنين لحظه اي چه حالتي براي انسان پيش مي آيد و چه كسي مي تواند ما را از عذاب نجات دهد؟
تجسم عذاب و توجه به اين كه فقط خدا مي تواند ما را از اين عذاب حفظ كند. اولين گام در راه خشوع است. البته ما بايد به لطف خدا اميد داشته باشيم و از عنايت او مأيوس نشويم كه يأس از رحمت الهي از شديدترين گناهان است. اما بحث در اين است كه چه كسي مي تواند از عذاب الهي ايمن باشد؟ چه كسي مي تواند بگويد همه تكاليفي را كه خداوند واجب فرموده، انجام داده ام، شكر همه نعمت هايش را به جا آورده ام، گناهي مرتكب نشده ام، يا از همه گناهان توبه كرده ام؟ و چه كسي مطئمن است كه توبه اش قبول شده باشد؟ بنا براين احتمال عذاب براي همه وجود دارد. لذا بايد خوف از عذاب هم براي همه ما باشد و كسي نمي تواند بگويد: من مطمئن هستم كه به جهنم نمي روم. اين، امن از مكرالله است كه از بزرگ ترين گناهان كبيره است.
اگر انسان عذاب هاي قطعي را كه در قرآن ذكر شده و قابل انكار نيست، قبل از عبادت هاي خودش مجسم كند، حالت خوف و خشيتي براي او پيدا مي شود و به دنبال آن حالت دل شكستگي و فروشكستگي ايجاد مي شود كه اسمش «خشوع» است.
ترس از بي مهري
مرتبه بعدي خوف و خشيت متعلق به كساني است كه علاوه بر خوف از اين عذاب ها، عذاب هاي روحي را كه بسي سخت تر از عذاب هاي جسمي است، درك مي كنند و از آنها هراس دارند. بندگاني هستند كه ترس از محروميت از رحمت ها و نوازش هاي الهي دارند. قرآن كريم يكي از عذاب هاي سخت را براي كساني كه جنايت هاي بزرگ مرتكب شده اند، چنين توصيف مي فرمايد: ولا يكلمهم الله ولا ينظر اليهم يوم القيامه (بقره/ 471)؛ خدا با ايشان سخن نمي گويد و به آن ها نگاه نمي كند. يكي از نيازهاي انسان با شعور در قيامت اين است كه احساس كند خدا نظر رحمت به او دارد. لذا اگر كفار احساس كنند كه از چشم خدا افتاده اند و خدا به آنها اعتنايي نمي كند، اين برايشان بدترين عذاب است. شايد امروز ما نياز به لطف و عنايت خدا را درك نكنيم؛اما وقتي در روز قيامت پرده ها برداشته مي شود و نياز فطري ما ظهور پيدا مي كند، مي فهميم چقدر به لطف و رحمت خدا نياز داريم.
چه كسي مطمئن است كه در روز قيامت از لطف الهي بهره مند خواهد شد؟ همه ما نگران هستيم كه مبادا از اين لطف محروم بشويم. اگر انسان وارد صحنه اي شود و منتظر است نگاهي از لطف به او بشود، يا كلام محبت آميزي بشنود، ولي به جاي آن، به او بگويند: اخسؤوا فيها ولا تكلمو(مومنون/801) خفه شويد و سخن نگوئيد اين بزرگترين شكنجه و دومين خوفي است كه براي انسان پيدا مي شود.
ترس از شرمساري
كساني كه معرفت بيشتري دارند، با يادآوري لطف و محبت بيكران خدا نسبت به خودشان و عصيان و سركشي كه در برابر او داشته اند- به ويژه در حالي كه خدا ايشان را نظاره گر بوده- شرمسار و خجل مي شوند. از امام حسن مجتبي(ع) نقل شده است كه ايشان از «هول مطلع» بسيار گريه مي كردند. اين براي ما تعبير ناآشنايي است؛ چون در حجابيم و خود را مواجه با خدا نمي بينيم. اما روزي كه از اين دنيا به عالم ديگر برويم و وارد صحنه قيامت شويم، خود را با خدا مواجه مي بينيم؛ خدايي كه هزاران مرتبه او را مخالفت كرده ايم؛ در حالي كه او از هيچ لطفي در حق ما دريغ نكرده است. در چنين لحظه اي چقدر انسان خجالت زده و شرمسار خواهد شد؟ خجالتي كه از هر عذابي بدتر است. آيا نبايد همين امروز، قبل از اين كه به آن عالم برسيم و اين چنين سرافكنده شويم، با خود بينديشيم كه هر روز چند بار از احكام و دستورات خدا تخلف مي كنيم و به نواميس الهي خيانت مي كنيم؟ مگر نه اين است كه احكام خدا، نواميس الهي است؟ چگونه مي خواهيم در روز قيامت با خدا روبرو شويم؟
در دعاي بعد از زيارت حضرت رضا(ع) استغفارهاي متعددي ذكر شده كه اول آنها اين است: رب اني استغفرك استغفار حياء. خوب است كمي با خود بينديشيم كه با چه كسي حرف مي زنيم؟ با چه كسي مخالفت كرده ايم؟ با چه ابزار و وسايلي او را مخالفت كرده ايم؟ با نعمت هايي كه او به من داد، تا از آنها براي تكاملم استفاده كنم؛ اما من همان نعمت ها را وسيله گناه قرار دادم! چقدر زشت و ناپسند! تصور چنين مسايلي باعث مي شود حالت خشوع براي انسان پيدا شود.
خشوع در برابر عظمت الهي
گفتيم يكي از عوامل خشيت اين است كه انسان حقارت خود را در برابر عظمت الهي درك كند و هرچه بيشتر در اين زمينه تامل كند، بيشتر زمينه خشوع براي او فراهم مي شود. اما ما نمي توانيم عظمت خدا را به درستي درك كنيم؛ لذا از طريق تفكر درعظمت مخلوقات او درجبران اين نقيصه سعي مي كنيم. براي اين كار از عظمت حسي و حجمي- كه نزديك ترين مفاهيم به ذهن ماست- آغاز مي كنيم. ما در مقابل حجم عالم چه هستيم؟ نسبت ما با كره زمين، مانند قطره اي است به اقيانوس؛ حال اگر كره زمين را نسبت به منظومه شمسي بسنجيم، مثل پرتقالي است كه روي زمين افتاده باشد؛ خود منظومه شمسي در برابر كهكشان به قطره اي در دريا مي ماند؛ و اين كهكشان در ميان ميليون ها كهكشان ديگر؟ حال ما چه هستيم؟! همه اين عالم عظيم- كه ما قادر به درك عظمت آن نيستيم- با يك اراده الهي ايجاد شده و با قطع اراده او نابود مي شود. ما بنده چنين خدايي هستيم و با گستاخي تمام او را مخالفت مي كنيم!
تامل و انديشه در اين مسايل زمينه را براي پيدايش حالت خشوع در انسان فراهم مي كند. انسان هر قدر بتواند ناچيزي و حقارت خود را در برابر عظمت الهي درك كند، حالت شكستگي و بريدگي پيدا خواهد كرد؛ حالتي كه قابل وصف نيست. مانند كسي كه عمري به عنوان فردي ثروتمند زندگي كرده؛ اما دفعتا خود را در حالي ببيند كه حتي مالك يك پول سياه نيست؛ ناگهان فرو مي ريزد، مي شكند، آب مي شود و حالت انقطاع و بريدگي برايش پيدا مي شود و طبيعتا در چنين حالي ناله و زاري سر مي دهد و اشكش جاري مي شود. هرچه معرفت بندگان خدا بيشتر شود، چنين حالتي در آن ها بيشتر مي شود؛ تا جايي كه نيمه شب صيحه مي زنند و خوابشان نمي برد. حالت مرحوم آيت الله بهجت را در نماز به خاطر داريد؟ چنين حالي براي ما قابل فهم نيست. همين اندازه مي دانيم كه خدا به او معرفتي داده كه به اندازه ظرفيت خود، عظمت خدا را درك كند و در نتيجه درك عظمت الهي و حقارت خود، حالت خشوع در دلش ايجاد شده، و دل، صدا و بدنش را نيز به رعشه انداخته است.
«بياناتي از آيت الله مصباح»
راه هاي به دست آودن خشوع و خضوع در روايتي از امام رضا(عليه السلام)
روايتي از امام رضا (عليه السلام) اشاره مي كنيم كه فرمود:
«چون خواستي به نماز بايستي با حال كسالت، خواب آلودگي، شتاب و لهو و بازي نايست؛ بلكه با آرامش و وقار نماز را به جاي آور. و بر تو باد كه (در نماز) خاشع و خاضع باشي و براي خدا تواضع كني و خشوع و خوف را بر خود هموار سازي. در آن حال كه بين بيم و اميد ايستاده باشي و پيوسته نگران و محترز باشي. پس، بسان بنده اي گريخته و گنهكار كه (بازگشته) در محضر مولايش ايستاده، در پيشگاه خدا بايست. پاهاي خود را كنار هم نه و قامتت را راست نگه دار و به راست و چپ روي مگردان؛ و چنين بدان كه گويي خدا را مي بيني؛ كه اگر تو او را نمي بيني او تو را مي بيند.» (مستدرك الوسائل (كتاب الصلاة)، باب 1، 77)
براي به دست آوردن خشوع و خضوع در نماز و ساير عبادات، توجّه به امور ذيل توصيه مي شود:
1. به دست آوردن آن چنان معرفتي كه دنيا را در نظر انسان كوچك و خدا را در نظر انسان بزرگ كند تا هيچ كار دنيوي، نتواند به هنگام راز و نياز با معبود نظر او را به خود جلب و از خدا منصرف سازد.
2. توجّه به كارهاي پراكنده و مختلف، معمولاً مانع تمركز حواس است و هر قدر انسان، توفيق پيدا كند كه مشغله هاي مشوش و پراكنده را كم كند به حضور قلب در عبادت خود كمك كرده است.
3. انتخاب محل و مكان نماز و ساير عبادات نيز در اين امر اثر دارد؛ به همين دليل نماز خواندن در برابر اشياء و چيزهايي كه ذهن انسان را به خود مشغول مي دارد، مكروه است. همچنين در برابر درهاي باز و محل عبور و مرور مردم و در مقابل آينيه و عكس و مانند آن. براين اساس اگر مساجد مسلمين هر قدر ساده تر و خالي از رزق و برق تشريفات باشد، بهتر است؛ چرا كه به حضور قلب كمك مي كند.
4. پرهيز از گناه نيز عامل موثري است، زيرا گناه قلب را از خدا دور مي سازد و از خضوع آن مي كاهد.
5. آشنايي با معناي نماز و فلسفه افعال و اذكار آن، عامل مؤثر ديگري در اين زمينه است.
6. انجام مستحبات نماز و آداب مخصوص آن؛ چه در مقدمات و چه در اصل نماز.
7. از همه اينها گذشته، اين كار مانند هر كار ديگر، نياز به مراقبت و تمرين و استمرار و پي گيري دارد. بسيار مي شود كه در آغاز، انسان در تمام نماز يك لحظه كوتاه، قدرت تمركز فكر پيدا مي كند؛ اما با ادامه اين كار و پي گيري و تداوم آن، چنان قدرت نفس پيدا مي كند كه مي تواند به هنگام نماز دريچه هاي فكر خود را بر غير معبود مطلقاً ببيند. (ر.ك: تفسير نمونه، ج 14، صص 205، 204، 194، 193؛ سوره مؤمنون آيه 1 و 2.)

پرسمان دانشجویی