نقش اخلاق در زندگي | کتابخانه مجازی الفبا

نقش اخلاق و رفتار در زندگي دنيوي و آخروي؟

اخلاق در اصطلاح عالمان اخلاق در معاني گوناگوني به‌كار رفته است. معناي مهم و مشهور اخلاق همان «صفات نفساني استوار و ثابت» است.
ابوعلي مسكويه (م 421ق) مي‌گويد: «خوي و خُلق، حالتي است براي نفس كه دعوت مي‌كند آن‌را به كارها بدون [نياز به] ‌انديشه و فكر». (1)
فيض كاشاني (م 1091ق) مي‌گويد: «خُلق، عبارت است از هيأتي استوار و ثابت [اعم از فضيلت يا رذيلت] در نفس كه افعال به آساني از او صادر مي‌شود، بدون اين‌كه به فكر و انديشه نياز باشد و اگر اين حالت نفساني منشأ صدور افعال زيبا و مورد پسند عقل و شرع باشد خوي حَسن نام دارد و اگر افعال زشت و ناپسند از او سرزند خوي بد نام دارد». (2)
بيشتر عالمان اخلاق اسلامي؛ نيز تعاريفي مشابه با دو تعريف مذكور ارائه كرده‌اند.
نقش اخلاق اسلامي، در محيط زندگي فردي و اجتماعي هر انسان، بسان خورشيدي تابان است كه طراوت و شادابي را براي جامعه به ارمغان مي‌آورد و بستر صفا، صميميت، صداقت، محبت و اخوت را براي زيستن مي‌گستراند. اخلاق نيكو، روان‌ها را شاداب و همه را برادر و عضو يك خانواده مي‌سازد. اضطراب، آشوب و عدم اطمينان، امراضي هستند كه يگانه داروي آنها مكارم اخلاق است. (3)
هدف انسان در فرهنگ اسلام، تقرّب به خداوند است. اخلاق پسنديده اساسي‌ترين راه وصول به اين مقصد است. و اخلاق بد، محروم ماندن از تقرب الهي و سعادت اخروي است. در دين اسلام، هدف بعثت پيامبران؛ تزكيه نفوس(4) و پرداختن به مكارم اخلاق(5) ذكر شده است تا آن‌جا كه به نظر مي‌رسد حقيقت و روح تعاليم پيامبران و اديان الهي پاكيزگي اخلاقي و خودسازي است.
اخلاق نيك و اخلاق بد، مي‌تواند نقش و آثار فراواني در زندگي دنيوي و اخرويانسان داشته باشد. در اين‌جا به بيان برخي از آثار اخلاق نيك و بد مي‌پردازيم:
آثار اخلاق نيك
1. آبادي جامعه و طولاني شدن عمر:
امام صادق(ع) مي‌فرمايد: «الْبِرُّ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ يَعْمُرَانِ الدِّيَارَ، وَ يَزِيدَانِ فِي‏ الْأَعْمَارِ»؛ (6) «نيكوكاري و حُسن خُلق، خانه‌ها را آباد كند و بر عمرها بيفزايد». اخلاق شايسته، محبّت را جلب مي‌كند. در سايه محبت، اتحاد و پيوند اجتماعي محكم‌تر مي‌شود. با استحكام پيوند اجتماعي، جامعه با همكاري همديگر به آبادي محيط مي‌پردازند. اخلاق نيكو، بيماري‌هاي روحي را از بين مي‌برد و در نتيجه از مرگ‌هاي زودرس جلوگيري مي‌كند و به نشاط و طراوت بدن مي‌افزايد و به بقاء بدن كمك مي‌كند.
2. كرامت و بزرگواري انسان:
امام علي(ع) فرموده است: «اگر هم به بهشت، اميد [و باور] نمي‌داشتيم و از دوزخ، نمي‌هراسيديم و پاداش و كيفري در ميان نمي‌بود، باز شايسته بود كه در طلب مكارم اخلاق برآييم؛ زيرا كه راه پيروزي را مي‌نمايانَد». (7)
3. ايجاد محبت در محيط زندگي:
امام علي(ع) مي‌فرمايد: «اخلاق نيكو، سبب محبّت خدا و خلق است و دوستي را پايدار مي‌سازد».(8)
4. افزايش رزق:
امام صادق(ع) مي‌فرمايد: «حُسن خلق، رزق را زياد مي‌كند». (9)
5. خير دنيا و آخرت
پيامبر خدا(ص): «نيك‌خويي، خير دنيا و آخرت را از آنِ خود كرده است». (10)
6. ايمان كامل
امام باقر(ع) فرمود: «كامل‌ترين مردم از لحاظ ايمان كسي است كه داراي اخلاق نيكو باشد».(11)
آثار اخلاق ناپسند
در آموزه‌هاي ديني زيان‌هاي اخلاق بد در زندگي فردي و اجتماعي انسان، مورد بحث قرار گرفته است كه به بيان فرازهايي از آن پرداخته مي‌شود.
1. وحشت نزديكان و نفرت ديگران
امام علي(ع) مي‌فرمايد:
«بد اخلاقي نزديك را به وحشت مي‌اندازد و براي ديگران نفرت آور است». (12)
«بد خُلقي، موجب وحشت انسان و زايل شدن اُنس و دوستي مي‌گردد». (13)
2. كم شدن رزق و روزي
امام علي(ع) فرمود:
«شخص بد خُلق، تنگ روزي است». (14)
«بداخلاقي، مايه تيره روزي و شكنجه روح است».(15)
3. نوعي عذاب
امام علي(ع): «بداخلاقي، خود، يك نوع عذاب است».(16)
آثار اخروي اخلاق نيك
پيامبر خدا(ص) فرمود: «روز قيامت در ترازوي كسي چيزي بهتر از اخلاق نيك ‏گذاشته نمي‌شود».(17)
امام صادق(ع) فرمود: «مؤمن بعد از انجام واجبات پيش خداي عزّ و جلّ عملي محبوب‌تر از اين نياورد كه مردم را از لحاظ خلقش در وسعت گذارد(تنگ خلق نباشد)». (18)
كيفر و آثار اخروي بداخلاقي
پيامبر خدا(ص): «همانا بنده ... با بد اخلاقيش به پايين‌ترين درجه دوزخ مي‌رسد». (19)
پيامبر خدا(ص)، [هنگامي كه‏] به ايشان عرض شد: فلان زن روزها را روزه مي‌گيرد و شب‌ها را به عبادت مي‌گذراند اما بداخلاق است و همسايگانش را با زبان خود مي‌آزارد، فرمود: «خيري در او نيست؛ او دوزخي است». (20)
پيامبر خدا(ص)، در بيان علّت فشاري كه به هنگام دفن سعد بن معاذ بر او وارد آمد، فرمود: «آري، او با خانواده‌اش كمي بَد خُلق بود». (21)
_______________________
1 . «الخلق حال للنفس داعية لها الي أفعالها من غير فكر و لا روية»؛ مسكويه، احمد بن محمد، تهذيب الأخلاق و تطهير الأعراق، قم، طليعة النور، چاپ اول، 1426ق، ص 115.
2. «... فالخلق عبارة عن هيئة للنّفس راسخة تصدر عنها الأفعال بسهولة و يسر من غير حاجة إلي فكر و رويّة، فإن كانت الهيئة بحيث تصدر عنها الأفعال الجميلة المحمودة عقلا و شرعا سمّيت الهيئة خلقا حسنا، و إن كان الصادر منها الأفعال القبيحة سمّيت الهيئة الّتي هي المصدر خلقا سيّئا»؛ فيض كاشاني، محمد بن شاه مرتضي‏، المحجة البيضاء في تهذيب الإحياء، قم، مؤسسه نشر اسلامي،‏ چاپ چهارم، 1376ش، ج ‏5، ص 95.
3 . تهراني، جواد سعيد، اسلام و تجديد حيات معنوي جامعه، تهران، شركت سهامي انتشار، 1359ش، ص 63.
4 . جمعه، 2: «اوست [خدايي] كه در ميان مردم بي‌سواد، پيامبري از خودشان برانگيخت تا آيات او را بر آنان بخواند و آنان را [از آلودگي‌هاي فكري و روحي‏] پاكشان كند و به آنان كتاب و حكمت بياموزد، و آنان به يقين پيش از اين در گمراهي آشكاري بودند».
5 . قال رسول الله(ص): «إِنَّما بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكارِمَ الْأَخْلاق»؛‏ مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، بيروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ دوم، 1403ق، ج ‏16، ص 210؛ شيباني، أبو عبد الله أحمد بن محمد، مسند احمد بن حنبل، بيروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1421ق، ج 14، ص 513.
6 . كليني، محمد بن يعقوب، الكافي، قم، دار الحديث، چاپ اول، ‏1429ق، ج ‏3، ص 259 – 260.
7 . «لَو كُنّا لانَرجو جَنّةً، وَلا نَخشي نارا وَلا ثَوابا وَلا عِقابا لَكانَ يَنبَغي لَنا أن نَطلُبَ مَكارِمَ الأخلاقِ؛ فإنَّها مِمّا تَدُلُّ عَلي سَبيلِ النَّجاح‏»؛ محدّث نوري، حسين، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البيت(ع)، چاپ اول، 1408ق، ج ‏11، ص 193.
8 . «حُسْنُ الْخُلُقِ يُورِثُ الْمَحَبَّة وَ يُؤَكَّدُالْمَوَدَّة»؛ ليثي واسطي، علي، عيون الحكم و المواعظ، قم، دار الحديث، چاپ اول، 1376ش، ص 228.
9. «حُسْنُ الْخُلُقِ يَزِيدُ فِي الرِّزْق‏»؛ طبرسي، علي بن حسن، مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، نجف اشرف، المكتبة الحيدرية، چاپ دوم، 1385ق، ص 221.
10 . «إنّ حُسنَ الخُلُقِ ذَهَبَ بِخَيرِ الدُّنيا وَالآخِرَةِ»؛ متقي هندي، علي بن حسام الدين، كنز العمال في سنن الأقوال و الأفعال، بيروت، مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، 1401ق، ج 6، ص 640.
11 . «إِنَّ أَكْمَلَ الْمُؤْمِنِينَ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقا»؛ الكافي، ج ‏3، ص 256.
12. «سُوءُ الْخُلُقِ يُوحِشُ الْقَرِيبَ وَ يُنَفِّرُ الْبَعِيدَ»؛ عيون الحكم و المواعظ، ص 283.
13 . «سُوءُ الْخُلُقِ يُوحِشُ النَّفْسَ وَ يَرْفَعُ الْأُنْس‏»؛ عيون الحكم و المواعظ، ص 286.
14. «مَن ساءَ خُلُقُهُ ضاقَ رِزقُه‏»؛ عيون الحكم و المواعظ، ص 431.
15 . «سُوءُ الخُلقِ نَكَدُ العَيْشِ وعذابُ النَّفْس‏»؛ عيون الحكم و المواعظ، ص 285.
. «الخُلقُ السَّيِّئُ أحَدُ العَذابَين‏»؛ تميمي آمدي، عبد الواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم، قم، دار الكتاب الإسلامي، چاپ دوم، 1410ق، ص 89.
. «مَا يُوضَعُ فِي مِيزَانِ امْرِئٍ- يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُق‏»؛ الكافي، ج ‏3، ص 256 – 257.
. «مَا يَقْدَمُ الْمُؤْمِنُ عَلَي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَمَلٍ بَعْدَ الْفَرَائِضِ أَحَبَّ إِلَي اللَّهِ تَعَالَي مِنْ أَنْ يَسَعَ النَّاسَ بِخُلُقِه‏»؛ الكافي، ج ‏3، ص 258.
. «إنّ العَبدَ لَيَبلُغُ ... بِسُوءِ خُلقِهِ أسْفَلَ دَرَجَة في جَهنَّم‏»؛ طبراني، سليمان بن أحمد، المعجم الكبير، قاهره، مكتبة ابن تيمية، چاپ دوم، 1415ق، ج 1، ص 260.
. «... لا خَيرَ فيها، هِي مِن أهْلِ النّار»؛ مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، ص 214.
. «... نَعَم، إِنَّهُ كَانَ فِي خُلُقِهِ مَعَ أَهْلِهِ سُوءاً»؛ شيخ صدوق، الامالي، تهران، كتابچي، چاپ ششم، 1376ش، ص 385.محقق جماعتي

پرسمان دانشجویی