روح و فطرت | کتابخانه مجازی الفبا

از نظر قرآن و فلسفه، رابطه روح و فطرت چيست؟

در پاسخ به اين سوال ابتدا روح و فطرت و همچنين غريزه را تعريف مي کنيم و سپس به رابطه و نسبت ميان آنها اشاره خواهيم کرد.

در مورد روح انسانى چند مسأله حائز اهميت است:

1. روح منبع حيات، زندگي و حركت در انسان است و همچنين روح در ساير موجودات زنده ديگر نيز مايه اصلي

حيات است. اگر روح از موجود زنده مفارقت کند, زنده نمي ماند.

2. روح يكي از اركان هويت واقعى و مجرد انسان است. در آيات مربوط به خلقت انسان، پس از طرح مراحل جسمانى آفرينش انسان از خلقتى ديگر و يا دميدن روح در او، سخن به ميان آمده است. و اين نكته نشان غير مادى بودن روح است. همچنين بقاى انسان پس از متلاشى شدن جسم و تداوم زندگى وى در عالم برزخ (عالم ميان دنيا و آخرت) و به تمام و كمال دريافت شدن آن، بسته به وجود روح است. با مرگ اگر چه مرتبه اي از روح كه مديريت بدن را به عهده دارد منقطع مي شود و بدن مي ميرد، ولي انسان همچنين با داشتن مراتب ديگري از روح كه مايه اصلي حيات بعد مجرد او است، باقي مي ماند و به زندگي و سير خود ادامه مي دهد.

3. انسان داراي مراتبي از روح است. روح انساني، روح ايماني، روح حيواني و روح نباتي. روح كه مايه بقاي انسان در اين جهان و همچنين عوالم بعدي است و از آن به روح الانسان و يا روح الايمان نام برده مي شود، مجرّد است، يعنى؛ نه جسم است و نه اوصاف امور جسمانى را دارا است؛ نه مكان و زمان دارد نه وزن نه حجم؛ نه طول و عرض و عمق؛ نه محسوس است و نه داراى جزء.

و اما فطرت و غريزه چيست؟

فطرت سرشت و ساختار تكويني و خلقتي روح انسان است كه زمينه رشد و هدايت را در او فراهم مي كند. به عبارت ديگر« فطرت عبارت است از نوعى هدايت تكوينى انسان در دو قلمرو شناخت و احساس‏»، فطريات مربوط به ادراك و شناخت، اصول تفكر بشر بشمار مى‏روند، و فطريات مربوط به تمايل و احساس پايه هاى تعالى اخلاقى انسان قلمداد مى‏گردند و همه اين ها از ويژگي ها و خصائص روح انساني اند.

اين هدايت هاى فطرى در قلمرو شناخت و احساس در اين جهت كه تكوينى بوده و اكتسابى و آموزشى نيستند، با هدايت‏هاى حسى و طبيعى كه در موجودات بى‏جان يافت مى‏شود، و با هدايت‏هاى غريزى كه درجانداران - و به ويژه انواع حيوانى - وجود دارد، يكسانند ولى در عين حال داراى ويژگى‏هايى هستند كه آنها را از هدايت طبيعى و غريزى ممتاز مى‏سازد.

غريزه عبارت است از ويژگى ذاتى حيوانات كه از نوعى شعور و آگاهى برخوردارند; ولى شعور و آگاهى آنها عقلى و كلى‏گرا نيست، بلكه حسى، خيالى و وهمى است مانند آنچه در پرندگان، خزندگان، حشرات و چهارپايان ديده مى‏شود، كه از نخستين لحظه‏هاى پيدايش، برخى از كارها و حركات را كه مشابه حركات ارادى و آگاهانه انسان است انجام مى‏دهند. مانند حركاتى كه از نوزاد جانوران نسبت‏به مادر يا غذا سر مى‏زند، و برخى ديگر پس از گذشت روزها يا هفته‏ها، نظير ساختن آشيانه و مانند آن، البته چون حيوان علاوه بر حيات حيوانى داراى حيات طبيعى نيز هست، از ويژگى ذاتى طبيعت و غريزه ، هر دو برخوردار است. و به عبارت ديگر هم به دستگاه طبيعى مجهز است و هم به دستگاه غريزى.

تفاوت اصلي فطرت و غريزه در تعلق فطرت به روح و تعلق غريزه به نفس و طبيعت آدمي است. روح که منشا حيات و معنويت انسان است داراي گرايش هاي فطري معنوي است و نفس که مقصود از آن طبيعت و نيروي مديريت حيات طبيعي در انسان است, نيز از گرايش هاي غريزي براي ادامه حيات برخوردار است.

فطرت ، منشأ حركت و تكاپوي دايمي انسان به سوي كمال است. گرايشهاي فطري نيز ناآگاهانه است و شكوفايي استعدادهاي فطري، مشروط به برطرف كردن موانع آنها و قرار گرفتن در جهت اصلي كمال است. انساني كه به دنيا مي‌آيد، حيواني است كه درونش استعداد انسان شدن را دارد، بنابراين گرايشات فطري، قابل تربيت و پرورشند. شكوفايي اين گرايشها نياز به مجاهده دارد. انسان همانند دانه‌اي است كه براي رسيدن به كمال و سعادتش بايد مسيري را بگذراند . دانه بايد زير خاك در ذات خود سير كند، از پوسته خود جدا شود، ريشه بدهد از ريشه ، ساقه و از ساقه، شاخه و سپس گل و ميوه ـ كه نهايت كمالش است‌ـ ظهور بدهد. تمام اينها در ذاتٍ دانه است. اما دانه اگر اين مسير را طي نكند هرگز نمي‌تواند اين استعدادها را ظهور دهد. ميوة ما، جانشيني خداوند است. انسان بايد در مسير خود غايت را در نظر بگيرد؛ غايت استعدادهاي فطري، لقاءالله است. ريشه فطرت بتدريج فروعات خود را ظهور مي‌دهد. البته اين ظهور بايد با در نظر گرفتن غايتي باشد كه همان وحدت حقيقية ذات اقدس الله است. بنابراين انسان «احسن تقويم» را بالقوه دارد اما در «اسفل سافلين» تدريجاً ظهور مي‌كند

از آنچه گذست به خوبي مي توان نتيجه گرفت که ميان روح و فطرت رابطه و نسبت وجود دارد آنچنان که ميان نفس و طبيعت با غريزه رابطه هست. منتهي نمي توانيم بگوييم که فطرت داراي روح است و بر روح اشراف دارد, زيرا فطرت از خواص روح انسان است و زير مجموعه و سرشت او است و اين روح است که ظرف فطرت است و آن را در بر مي گيرد.

ماده و ريشه فطرت كه فطر است مكرر در قرآن آمده است «فَطَرَهُنَّ»(1)، «فاطِرِ السَّماواتِ»(2)، «مُنْفَطِرٌ بِهِ»(3) ولي به صورت فطره فقط يك بار در قرآن آمده است: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنيفًا فِطْرَتَ اللّهِ الَّتي فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها لا تَبْديلَ لِخَلْقِ اللّهِ»(4) و گاه فطرت بالفظ «صِبْغَةَ اللّهِ؛ رنگ خدايي»(5) يعني نوعي رنگ كه خدا در متن تكوين زده است، يعني رنگ خدايي كه دست حق در متن تكوين و در درون خلقت انسان را به آن رنگ كرده است.(6) و گاه لفظ حنيف بكار رفته است: «حَنيفًا مُسْلِمًا»(7)

در حديث آمده است: «الدين الحنيف و الفطره و صبغه الله و التعريف في الميثاق»(8)؛ دين حنيف يا دين فطري و يا صبغه الله همان است كه خدا در ميثاق (يعني پيماني كه خدا با روح بشر بسته است) بشر را با آن آشنا كرده است» و اين مطالب در قرآن 1425 سال جلوتر مطرح بوده است و بعد از قرآن در روايات معصومين اين مسئله مشروحا بيان شده است كه روايات فطرت، در بحارالانوار، توحيد صدوق و... جمع آوري شده است و كتابهايي كه در اين زمينه فطرت نوشته شده است.

------------

پي نوشت:

1. انبياء، 56

2. انعام، 14 و پنج آيه ديگر

3. مزمل، 18

4. روم، 30

5. بقره، 138

6. مرتضي مطهري، فطرت، انتشارات صدرا، ص25

7. آل عمران، 67

8. محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج3، باب 11، ص276 براى مطالعه بيشتر ر.ك:

1. كتاب معارف قرآن (خداشناسى - كيهان‏شناسى - انشان‏شناسى) آيت‏الله مصباح يزدى.

2. معرفت نفس، آيت‏الله حسن‏زاده آملى.

3. انسان در اسلام، احمد واعظى، دفتر همكارى حوزه و دانشگاه.

4. كيفيت ارتباط ساحت‏هاى وجود انسان، (مجله حوزه و دانشگاه)، محمد بهشتى.

5. حيات جاودانه، پژوهشى در قلمرو معادشناسى، امير ديوانى.

6. رابطه نفس و بدن، (مجله حوزه و دانشگاه)، سيد محمد غروى.

پرسمان دانشجویی