مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

شلایرماخر مؤسس جریانی است که تجربه عرفانی را از سنخ عواطف و احساسات می‌شمرند. وی البته این‌گونه تجارب را خالی از هر گونه حیث معرفتی نمی‌داند و با تفکیک میان دو نوع از احساسات و دو نوع از آگاهی، تجربه عرفانی را از سنخ احساساتی می‌داند که واجد نوعی آگاهی مستقیم و مباشر است که در آن، فاصله میان مدرِک و مدرَک برداشته می‌شود. وی در توضیح این احساس و آگاهی خاص، که ماهیت تجربه و معرفت عرفانی را تشکیل می‌دهند، از مفهوم «وابستگی مطلق» استفاده می‌کند. وابستگی مطلق رابطه‌ای یک‌سویه است که در آن انسان هیچ آزادی و اختیاری از خود ندارد. این احساس، مفهوم خدا و جهان و انسان را نیز رقم می‌زند. انسان و جهان به عنوان وابسته مطلق و خداوند به عنوان طرف این وابستگی (غنی مطلق). نقدهای متعددی بر این دیدگاه وارد است؛ از جمله تشکیک در امکانِ تحقق آگاهی غیرمفهومی، تشکیک در امکان تحقق آگاهی غیرالتفاتی، ابهام در وجود و چگونگی عواطف مشتمل بر شناخت و ... که در انتهای مقاله به آنها می‌پردازیم.

دفتر حاضر قسمت اول فلسفه دین مایکل پترسون ، بروس رایشنباخ ، ویلیام هاسکر و دیوید بازینجر است که مجموعا در 13 جلد تدوین شده است. بنا به گفته نویسندگان این کتاب ما در روزگار هیجان انگیزی در عرصه فلسفه دین به سر می بریم. عصر اصل تحصلی تحقیق پذیری به سر آمده و فلسفه دین در آستانه نوسازی است . در این کتاب آراء کثیری از متفکرین غربی در باب دیدن مورد بحث و گفتگو قرار گرفته است.

بحث تجربۀ دینی در میان اندیشمندان مدرن ابتدائاً با طرح احساس وابستگی مطلق از سوی شلایرماخر آغاز شد. چنان که هدف از بحث تجربۀ دینی در فلسفۀ دین تحلیلی معاصر ارائۀ برهانی تجربی برای اثبات وجود خداوند است، بسیاری از پژوهشگران انتظار داشته‌اند احساس وابستگی مطلق شلایرماخر نیز در خدمت همین هدف متافیزیکی یا هستی‌ـ‌خداشناختی بوده باشد. آیا این انتظار و تفاسیر حاصل از آن با آنچه خود شلایرماخر گفته است همخوانی دارد؟ برای روشن‌سازی این مطلب از روشی تاریخی و هرمنوتیکی در این مطالعه استفاده کرده‌ایم. کاربرد روش تاریخی ما را به تأثیرپذیری شلایرماخر از کانت رهنمون می‌شود، به طوری که خواهیم دید اکثر مفاهیم مورد استفادۀ او عملاً مفاهیم کانتی هستند. کاربست روش هرمنوتیکی نیز به ما امکان می‌دهد تا احساس وابستگی مطلق را در پرتو الهیات شلایرماخر به مثابۀ یک کل و همچنین مفهوم دین نزد کانت را در نظام فلسفی کانت به مثابۀ یک کل مورد توجه قرار دهیم. در پرتو به‌کارگیری این روش‌ها، معلوم می شود که تفسیر هستی‌ـ‌خداشناختی از تجربۀ دینی نزد شلایرماخر یا همان احساس وابستگی مطلق تفسیر قابل قبولی از متن گفته‌های شلایرماخر نیست. او صرفاً توصیفی از خود‌ـ‌آگاهی ارائه کرده که به مثابۀ توصیف امکان تبدیل شدن به برهانی برای اثبات وجود خدا را ندارد.

مسئلۀ اساسی در این مقاله این است که آیا می‌توان تجربۀ زیبایی یا عشق در افلاطون را نوعی تجربۀ دینی شمرد. ابتدا با بیان دیدگاه­های گوناگون دربارۀ تجربۀ دینی به تبیین دیدگاه افلاطون دربارۀ زیبایی و عشق و نسبت میان آن­ها پرداخته و در نهایت، با اثبات الوهیت زیبایی در افلاطون نشان داده‌‌ایم که اگر تجربۀ دینی را نوعی مواجهۀ توأم با آگاهی بی‌واسطۀ تجربه‌گر با موجودی الوهی یا به تعبیر دینی، خداوند بدانیم که در قالب­های گوناگون ظهور پیدا می‌کند، می‌توان تجربۀ زیبایی یا عشق در افلاطون را نوعی تجربۀ دینی دانست. اگر چه، ادعای این مقاله صرفاً این است که تجربۀ زیبایی یا عشق یکی از مصادیق تجربۀ دینی است و ناظر به دیدگاه معرفت‌شناختی خاصی دربارۀ تجربۀ دینی نیست. ولی اتخاذ هرگونه دیدگاه معرفت‌شناختی دربارۀ تجربۀ دینی منطقاً، تجربۀ زیبایی یا عشق را هم در بر می‌گیرد.

کیث یندل (Keith Yandell) از مدافعان تجربه دینی در اثبات وجود خداست. برهان وی مبتنی بر بسط اصل قرینه تجربی و تأکید بر ابطال‌پذیری تجارب دینی است. وی با بسط ایده‌های ایجابی و سلبی در اصل قرینه تجربی به اصلی با چهار شرط می‌رسد که مقدمه اصلی استدلال وی را تشکیل می‌دهد. در این مقاله تلاش شده است برهان تجربه دینی یندل درباره اثبات وجود خدا در دیدگاه توحیدگرایانه با روش توصیفی- تحلیلی واکاوی گردد. در وهله نخست به تعریف و طبقه‌بندی انواع تجربه دینی از دیدگاه وی اشاره می‌شود. پس از آن برهان یندل تبیین شده، بخش پایانی مقاله به بررسی انتقادی دیدگاه وی و بیان نتایج به دست آمده اختصاص می‏یابد. دیدگاه وی از چند نظر با انتقاد مواجه است. یکسان‌انگاری وحی و تجربه دینی، تأکید بر دیدگاه تجربه‌گرایی و نقص ادله وی در قابل اعتمادبودن تجارب دینی از جمله نقدهایی است که در این مقاله به آنها پرداخته شده است. درنهایت اگرچه دیدگاه وی حائز نکات مثبتی است، به عنوان برهانی کارآمد موفق به نظر نمی‌رسد.

جان هیک فیلسوف نام‌آشنای معاصر با نظریۀ کثرت‌گرایی دینی شناخته شده است. اما ذکر این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که یکی از ارکان اصلی نظریۀ پلورالیستی هیک، تجربۀ دینی و نقشی است که این تجربه در اعتبار بخشیدن به باورهای دینی دارد. در واقع وی از کثرت در تجارب دینی به کثرت‌گرایی در باورهای دینی پل می‌زند. هیک برای نشان دادن اعتبار معرفتی تجربۀ دینی به اصولی تمسک جسته است همچون: پایه بودن باور به متعلق تجربۀ دینی، اصل اعتماد خطیر، اصل گواهی و اصل ثمرات معنوی و اخلاقی. در این نوشتار به بررسی و نقد این اصول می‌پردازیم. همچنین به تنوع و تکثر تجربه‌های دینی می‌پردازیم و نظر هیک را در این زمینه بررسی خواهیم کرد. در ضمن این نقد و بررسی، به تفصیل از مبانی معرفتی هیک دربارۀ کثرت‌گرایی سخن خواهیم گفت. در پایان به این نتیجه می‌رسیم که گرچه توجه به آثار تجارب دینی شاید دلگرم‌کننده باشد، به‌هیچ‌وجه از دل آنها برهان خدشه‌ناپذیر منطقی به سبک براهین سنتی اثبات وجود خدا بیرون نمی‌آید.

چکیده معرفت‏شناسی دو گونه است: عام و خاص. معرفت شناسی عام، نظریه‏پردازی درباره معرفت را وجهه همت ‏خود قرار داده است و اصل معرفت را می‏کاود. اگر معرفت‏شناسی، از معرفت در حوزه‏ای خاص سخن به میان آورد، معرفت ‏شناسی خاص بوده که طبعا از نوع معرفت‏شناسی پسینی است. «معرفت‏شناسی تجربه دینی‏» از شاخه¬های معرفت شناسی خاص است. مهم ترین پرسشی که در ارتباط با ویژگی معرفت¬بخشی تجربه¬های دینی وجود دارد این است که آیا تجربه¬های دینی می توانند توجیه¬گر باورهای دینی باشد؟ به منظور پاسخ به این پرسش، در این رساله به بررسی آرای ویلیام آلستون و ملاصدرا می پردازیم. در این راستا، نخست مفاهیم بنیادین موجود در این پرسش، در دو فصل چیستی معرفت و چیستی تجربه دینی با تأکید بر آرای آلستون و ملاصدرا مورد تحلیل قرار می گیرند. سپس با به دست دادن مدل ادراکی آلستون و ملاصدرا، دلایل این دو اندیشمند در اثبات اعتبار معرفت شناختی تجربه دینی به منظور توجیه باورهای دینی مبتنی بر آنها بررسی می¬شوند. در پایان نیز نویسنده، با برشمردن وجوه تشابه و تفاوت آرای این دو اندیشمند در حیطه معرفت¬شناسی تجربه دینی و نقد آنها، دلایل آن دو را در حجیت معرفت شناختی تجربه دینی وافی به مقصود نمی داند. واژگان کلیدی: ملاصدرا، ویلیام آلستون، تجربه دینی، تجربه عرفانی، معرفت شناسی تجربه دینی، توجیه باورهای دینی.

جایگاه دین و الاهیات بار دیگر در جهان امروز، ارتقا یافته است؛ این اهمیت مرهون تغییرات معرفتی است که در نیم‌قرن اخیر با طرح اندیشه‌های پست مدرن و زیر سؤال رفتن ایده‌های علم‌گرایان? روشنگری محقق شده است. با تأثیر از این تحولات، زمینه‌های توجهی جدّی و مجدّد به مدعیات دینی، دوباره فراهم گردیده و پژوهش در حوز? دین در پرتو روش‌ها و رهیافت‌های نوین به طور مضاعفی مورد اقبال پژوهشگران قرار گرفته است. با نظر به اهمیت شناخت ادیان، «پدیدارشناسی» به عنوان یک «روش» در دین‌پژوهی، با تأثیر از ایده‌های فلسفی «ادموند هوسرل» رهیافت‌های متنوعی را در پیشِ روی دین‌پژوهان، جامعه‌شناسان دین، روان‌شناسان دین و مورخان ادیان قرار داده است. افزون بر این، در مطالع? پدیدارشناختی دین، پدیدارها، یا به عنوان مفاد آگاهی مورد بررسی قرار می‌گیرند و یا حاکی از تجرب? دینی مؤمنان تلقی می‌شوند. با نظر به دغدغه فوق، سعی شده است در این رساله، به «پدیدارشناسی تجرب? دینی از نظر ردولف اتو» با تکیه بر کتاب «مفهوم امر قدسی» پرداخته شود تا روش پدیدارشناسان? او در مواجه? با تجرب? دینی استخراج گردد. به این منظور، اولین قدم، تعیین جایگاه او در میان دیدگاه‌های متنوع پدیدارشناسان دین خواهد بود. در وهل? دوم، با بیان تفاوت‌های پدیدارشناسی هوسرل با روش پدیدارشناسی دین‌پژوهان، ملاک و معیاری برای روش اتو بدست آمده است. تأثیر اتو از شلایرماخر در مقول? تجربه دینی و نقد او، مسئله سومی است که این رساله به آن توجه نشان داده است. مجموعه این مسائل، نشان می‌دهد که روش پدیدارشناسی تجربه دینی اتو، با تمایز میان عقلانی و غیرعقلانی و تعلیق رویکرد مفهومی و عقلانی به دین آغاز شده و به تشریح احساس مینوی حاصل از نومینوس می‌پردازد. این احساس مینوی که همان دین غیرعقلانی است، حاصل بسط عناصر نومینوس در سوژ? فردی است. اتو با اشاره به چهار رویکرد توصیفی، فلسفی، الاهیاتی و تاریخی، می‌کوشد تا با نوعی شهود ماهوی به ذات پدیدارهای دینی که همان امر قدسی است دست یابد. در نهایت، حقیقت دین که همان مفهوم تکامل یافته امر قدسی و حقیقتی غیرنفس‌الامری است، ملاک سنجش ادیان معرفی شده است. با این حال، نقد‌هایی که می‌توان به مساعی نظری اتو معطوف داشت، در دو محور نقد غیرروشی و نقد روش‌شناختی مورد توجه قرار گرفته‌اند. مسئله‌ای که این رساله پیش‌روی تحقیقات بعدی قر.

مساله «وحی»، یکی از بنیادی‌ترین آموزه‌های ادیان الهی است. در اسلام این مساله از اهمیت بیش‌تری برخوردار است؛ چرا که دارای متن وحیانی تحریف نشده است. متفکران اسلامی، در طول تاریخ تلاش کرده‌اند تا به تحلیل این پدیده بپردازند و متکلمان و فیلسوفان، هریک از منظری خاص به آن پرداخته‌اند. متکلمان قرون اولیه، بیش‌تر به بحث‌های مربوط به حدوث و قدم کلام الهی و فیلسوفان اسلامی نیز به تبیین عقلانی نزول وحی توجه کرده‌اند. در دوران جدید با تاثیرپذیری از تفکرات غربی، تحلیل‌های جدیدی درباره وحی صورت گرفته است. «شاه ولی‌الله دهلوی»؛ «احمدخان هندی»؛ «اقبال لاهوری» و «حامد ابوزید» از جمله شخصیت‌هایی هستند که در این باره آرای خاصی عرضه کرده‌اند. در جامعة ما نیز دکتر «سروش» با مقالة «بسط تجزیة نبوی» در سال 1377 خورشیدی آرای جدیدی را در باب وحی مطرح کرد. از نظر وی قرآن کلام پیامبر است؛ نکته‌ای که «محمد مجتهد شبستری» نیز با آن موافق است. در کتاب حاضر، به آرای برخی از متفکران در تبیین وحی و تمایز دیدگاه آنها با سروش پرداخته شده است. عناوین بخش‌های کتاب عبارت است از: سروش و روایت مدرن از وحی؛ وحی در اندیشة متفکران اسلامی؛ روشنفکران دینی و تحلیل وحی؛ و وحی در قرآن.