اين كتاب تلخيص و تحليل انتقادى كتاب« محصل أفكار المتقدمين و المتأخرين» امام فخر رازى مىباشد.
خواجه نصير الدين طوسى در مقدمه كتاب علت تأليف كتاب را اينگونه
... ه بيان مىكند:«در اين زمان از كتب اصولى كه بين مردم متداول است جز كتاب محصل كتابى در دست نيست و آن نيز برخلاف نامش مشتمل بر غث و سمين بسيار مىباشد. خواستم كه آنرا از زوائد خالى و مهذب نمايم و آنچه بحث در آن واجب است ذكر كنم اگرچه عدهاى از افاضل بر اين كتاب شروحى نوشتهاند و براى توضيح و تبيين مطالب آن جهد و كوشش فراوانى كردهاند ليكن هيچيك چنانكه بايد موفق نگشته و از عهده آن چنانكه قاعده انصاف است برنيامده اند».
كتاب به طور كلى به چهار ركن و هرركن گاه به اقسام و مسائلى تقسيم مىشود كه در ذيل مىآيد:
الركن الاول فى المقدمات: مولف در اين ركن 3 مقدمه بيان مىكند. مقدمه اول در بيان علوم بديهيه و مباحث مربوط به آن مىباشد. مقدمه دوم در موردنظر و احكام آن مىباشد.
در مقدمه سوم مولف به دليل و اقسام آن مىپردازد. او دليل را به ادله نقليه و عقليه و مركب از اين دو تقسيم مىكند و استدلال را تقسيم مىكند به قياس، استقراء و تمثيل. سپس در توضيح هريك از آنها و اينكه كداميك از آنها افاده علم مىكند سخن مىگويد.
الركن الثانى فى تقسيم المعلومات: مولف حول موجودات، معدوم و حال بحث مىكند. او موجودات را در تقسيمى به واجب و ممكن تقسيم كرده و خواص واجب لذاته و ممكن لذاته را طى مسائلى بيان مىكند. او در تقسيمى ديگر موجودات را به قديم و محدث تقسيم كرده و محدث را به عرض و جوهر تقسيم مىكند. او اعراض را به دو قسمت اصلى تقسيم مىكند: الاعراض فى غير الحى و الاعراض التى لا يتصف بها غير الحى و هركدام از اين دو را هم به اقسامى ديگر تقسيم كرده و احكام هريك ازآنها و احكام كلى اعراض را بيان مىكند. او اجسام را به جواهر فلكيه و عنصريه و مركبات تقسيم مىكند و ملائكه و جن را از جواهر مجرده مىداند. و در خاتمه اين ركن بحث مىكند از احكام موجودات كه عبارت است از مباحث وحدت و كثرت و علت و معلول.
الركن الثالث فى الالهيات: مولف مباحث الهيات را به چهار قسم تقسيم مىكند. قسم اول در بيان ذات خداوند و اثبات وجود بارى تعالى مىباشد. در قسم دوم ابتداء بحث مىكند از صفات سلبيه خداوند عز و جل، سپس در مورد صفات ثبوتيه او سخن مىگويد. در قسم ثالث مولف بحث مىكند از افعال خداوند و از قضاء و قدر و اثبات مىكند حسن و قبح عقلى را و اينكه خداوند عادل است. در قسم رابع از اسماء بارى تعالى بحث مىكند.
الركن الرابع فى السمعيات: مولف بعضى از مباحث اعتقادى را از سمعيات شمرده و در چهار قسم آنها را بيان كرده است( البته بايد توجه داشت كه تقسيمبندى ابواب كتاب از فخر رازى است)
القسم الاول فى النبوات: مولف در اين مبحث از معجزات و فوائد بعثت، ضرورت نبوت، عصمت انبياء( ع) و افضليت انبياء از ملائكة بحث مىكند.
القسم الثانى فى المعاد: در اين مبحث از معاد، نفس، تناسخ، وعد و وعيد بحث مىشود.
القسم الثالث فى الاسماء و الاحكام: مولف در اين مبحث از ايمان و كفر و مسائل مربوط به اين دو بحث مىكند.
القسم الرابع فى الامامة: مولف در اين مبحث ابتداء اقوال فرق مختلف را حول وجوب امامت بيان كرده سپس فرق مختلف شيعه را به اماميه، كيسانيه، زيديه و غلاة تقسيم كرده و عقائد آنها را بيان مىكند. او فرق مختلف كيسانيه و زيديه را شمرده و عقائد هريك از آنها را بيان مىكند و در پايان مبحثى را اختصاص مىدهد به مذهب اماميه و شرح عقائد و اثبات حقانيت آن.
بیشتر