جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف مقالۀ حاضر بررسی تطبیقی و قیاسی رویکرد دو متفکر غرب و شرق در باب مفهوم حق و تکلیف است. ایمانوئل کانت فیلسوف مشهور آلمانی در عصر روشنگری و مرتضی مطهری فیلسوف و متأله معاصر ایرانی دو قطب این بررسی را که با روش تحلیلی تطبیقی تهیه شده تشکیل میدهند. مقالۀ حاضر نشان میدهد که جایگاه هر دو متفکر نسبت به زمینه های انقلابی شان یعنی روشنگری در اروپای قرن هجدهم و انقلاب اسلامی ایران در سال 57 خورشیدی مهمترین مسائل و مفاهیم مرتبط با حق و تکلیف را در آرای خود انعکاس داده اند. حق و تکلیف دو نیرویی است که به شکل کنش و واکنش در آحاد یک اجتماع مستقر و تعریف میگردد. اگرچه کانت تلاش میکند تا با بسط مفهوم عقلانیت و احداث ساختار حق بر اساس عقل و از نقطه عزیمت آن مسئلۀ تکلیف را نیز تعریف کند، اما این رویکرد در تفکر شهید مطهری به میانجی پیوند خوردن با آموزههای الاهیاتی روندی کامل تر پیدا می کند. بهره گیری از دو نیروی عقل و آموزه های دینی به فلسفۀ اسلامی کمک می کند تا انطباق عملی بیشتری نسبت به فرمالیسم کانتی داشته باشد. با این حال طبق نتایج حاصله دستاوردهای کانت در زمینۀ تعریف آزادی و نسبت آن با امر مطلق زمینه ای مهم است که بسیاری از متفکران غرب و شرق از آن تأثیر پذیرفته اند و شهید مطهری نیز از این قاعده مستثنی نیست.

فرم یکی از اصطلاحات چالش برانگیز در نقد قوۀ حکم کانت است. او در نقد عقل محض در بخش حسیات استعلایی فرم را در ارتباط با صور پیشین شهود یعنی زمان و مکان مورد بحث قرار می‏‌دهد. در‏واقع چینش زمانی و مکانیِ شهودات حسی، فرم نامیده می‏‌شود. کانت در نقد قوۀ حکم و به طورخاص در دقیقۀ سوم اصلی‏‌ترین عامل زیباساز در داوری زیباشناختی را فرم می‌‏داند و اصطلاحاتی چون طرح و ترکیب‏‌بندی را به‌‏عنوان مترادفِ آن معرفی می‏‌کند. به‏‌نظر می‏‌رسد که فرم مطرح شده در دقیقۀ سوم همان فرم مطرح شده در بخش حسیات استعلایی نقد عقل محض است. از سوی دیگر کانت در چرخشی ناگهانی در ذیل بحث نبوغ و هنر زیبا، محتوای آثار هنری یا همان ایده‏‌های زیباشناختی از اهمیت بیشتری برخوردار می‌‏شود. بدین ترتیب نوعی ناسازگاری در مباحث مطرح شده در نقد قوۀ حکم به‏ چشم می‏‌خورد. برخی از شارحان معتقدند نوعی تغییر دیدگاه به دلیل شکست در توجیه‏ اعتبار کلی حکم زیباشناختی، در زیباشناسیِ کانت مشاهده می‌‏شود. در مقابل برخی دیگراز شارحان معتقدند با ارائۀ تعریف جدید و جامعی از فرم در زیباشناسیِ کانت، می‌توان دو بخشِ ظاهراً ناسازگار کانت را در نقد قوۀ حکم با هم‏دیگر سازگار نمود. بعد از بررسی نظر شارحان مشخص شد که دیدگاه آلیسون در مقایسه با دیدگاه‌‏های دیگر موجه‏‌تر است. از نظر آلیسون فرم چینش داده‏‌های محسوس است به‌‏گونه‌‏ای که هماهنگی آزاد خیال و فاهمه را ایجاد کند.

مسئولیت اخلاقی در قبال ‌انسان‌های دیگر از جمله مسائل اساسی است که مکاتب و فیلسوفان اخلاقی به آن پرداخته‌اند. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی با تکیه بر دیدگاه‌ کانت، در پی پاسخ‌دادن به این پرسش‌هاست: مفهوم مسئولیت اخلاقی چیست؟ از منظر وظیفه‌گرایان، دیگران در روابط و مسئولیت‌های اخلاقی چه جایگاهی دارند؟ و عامل اخلاقی چرا در قبال دیگران مسئولیت اخلاقی دارد؟ وظیفه‌گرایی با تأکید بر مسئله شایستگی و استحقاق عامل اخلاقی به نقش حُسن فاعلی در کنار حُسن فعلی، بر نقش وظایف اخلاقی اهمیت می‌دهد. در یک منظر کلی، وظیفه‌گرایی در مقایسه با نظریه‌های اخلاقی، رویکرد منسجم‌تری به مفهوم مسئولیت اخلاقی دارد و مسائلی مانند استحقاق، اختیار، عقل‌گرایی، کرامت و شایستگی را در این مسئله لحاظ می‌کند. کانت در نظریۀ‌ اخلاقی‌اش، به بسیاری از اشکالات وظیفه‌گرایی از جمله عقل‌گرایی و نخبه‌گرایی توجه دارد، اما‌ به‌دنبال این است که اخلاق را از احساس و تجربه و حکمت مردم‌پسند به بنیاد عقلانی برساند و بر این اساس، مسئولیت اخلاقی را بر پایۀ سزاواری و شایستگی ترسیم کند.

در باب انگیزه فعل اخلاقی انسان، سه حالت متصور است. اینکه رفتار اخلاقی برآمده از کشش و حکمی از درون خود فرد باشد یا عامل بیرونی، به نام خودآئینی و دگرآئینی موسوم شده است؛ لکن حالت سومی به نام ولایت‌پذیری الهی مطرح است که علاوه بر کفایت انسان از خودآیینی، او را از بند دگرآیینی نجات می‌دهد و «ولایت‌آیین» می‌کند. کانت، صاحب نظریه «خودآئینی» است که با غایت‌انگاری انسان، او را محور قرار داده و معتقد به استقلال و آزادی فی‌نفسه عقل و اراده نسبت به هر نظام علت و معلولی است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-انتقادی بر مبنای مضامین ولایت‌پذیری در قرآن و صحیفه سجادیه به تحلیل این نظریه پرداخته است تا اشتراک و افتراق نظریه خودآیینی کانت با دیدگاه ولایت‌پذیری و ولایت‌آیینی قرآنی را نمایان سازد. حاصل این کاوش نشان داد هر دو دیدگاه، انگیزه‌های درونی مغایر با عقل و تقابل با سیطره عوامل بیرونی غیر خدا را رد می‌کنند. اما موارد افتراق این نظریه با مضامین ولایت‌پذیری شامل باور به کفایت و حجیت اراده عقلانی، فردگرایی و ارجحیت‌بخشی به فهم خود، القای تعدد و تکثر مسیرهای اخلاقی، نادیده‌انگاری و نفی مضامین ولایت‌پذیری و امتناع تحقق خارجی خودآیینی به معنای واقعی است. در باب انگیزه فعل اخلاقی انسان، سه حالت متصور است. اینکه رفتار اخلاقی برآمده از کشش و حکمی از درون خود فرد باشد یا عامل بیرونی، به نام خودآئینی و دگرآئینی موسوم شده است؛ لکن حالت سومی به نام ولایت‌پذیری الهی مطرح است که علاوه بر کفایت انسان از خودآیینی، او را از بند دگرآیینی نجات می‌دهد و «ولایت‌آیین» می‌کند. کانت، صاحب نظریه «خودآئینی» است که با غایت‌انگاری انسان، او را محور قرار داده و معتقد به استقلال و آزادی فی‌نفسه عقل و اراده نسبت به هر نظام علت و معلولی است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-انتقادی بر مبنای مضامین ولایت‌پذیری در قرآن و صحیفه سجادیه به تحلیل این نظریه پرداخته است تا اشتراک و افتراق نظریه خودآیینی کانت با دیدگاه ولایت‌پذیری و ولایت‌آیینی قرآنی را نمایان سازد. حاصل این کاوش نشان داد هر دو دیدگاه، انگیزه‌های درونی مغایر با عقل و تقابل با سیطره عوامل بیرونی غیر خدا را رد می‌کنند. اما موارد افتراق این نظریه با مضامین ولایت‌پذیری شامل باور به کفایت و حجیت اراده عقلانی، فردگرایی و ارجحیت‌بخشی به فهم خود، القای تعدد و تکثر مسیرهای اخلاقی، نادیده‌انگاری و نفی مضامین ولایت‌پذیری و امتناع تحقق خارجی خودآیینی به معنای واقعی است.

فاعلیت خداوند در عالم هستی به ویژه طبیعت، همواره یکی از چالشی‌ترین موضوعات فلسفی بوده‌ و تاکنون دیدگاه‌های متفاوتی از سوی فلاسفه و الهی‌دانان در این زمینه مطرح گشته‌است. تا جایی که کانت، پس از انقلاب کپرنیکی خویش در معرفت‌شناسی، هم‌چنان به بحث نظری در این رابطه پرداخته‌است. اهمیت این مسئله از این روست که موضع‌گیری نادرست در این باب، بر انتخاب نظریات نادرست دیگری در مسائلی مانند ارتباط بین عوامل معنوی و حوادث طبیعی چون شرور یا معجزات نیز تأثیرگذار است. کانت با پذیرش نظم مکانیکی نیوتنی از یک سو و طرد نظریه تجلّی و هر گونه ارتباط بین ثابت و متغیر از سوی دیگر، هرگونه تأثیرگذاری خداوند در حوادث جزئی عالم طبیعت را منتفی دانسته است. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و استناد به ترجمه انگلیسی آثار کانت، به طرح مبانی فیزیکی و فلسفی وی در این زمینه پرداخته، آن‌ها را بر اساس مبانی فلسفه اسلامی مورد نقد محتوایی قرار می‌دهد.

علیت و زمان، محوری‏ترین موضوعات فلسفة کانت هستند. کانت امکان شناخت نمودها به‌عنوان ابژه‏های تجربه را با قانون علیت میسر می‌داند و در نسبت زمانی، متعین می‏سازد. او در پاسخ به هیوم که علیت را صرفاً تجربی ‏شمرده و آن را به عادت و خو گرفتن انسان وابسته می‏دانست، به استقرایی بودن دیدگاه وی پاسخ می‏دهد و علیت را پیشینی معرفی می‌کند. نزد کانت، میان بازنمایی‏های انسان، نظمی وجود دارد که در این نظم، حالت کنونی که رخ داده است، با یک حالت پیشین و گذشته هم‏بسته است؛ این همبستگی هنوز نامتعین است. به نظر کانت، تعین پدیدة کنونی به پدیدة گذشته، با زمان امکان‏پذیر است؛ بر این اساس، این توالی ذهنی به توالی عینی تبدیل می‏گردد و نمودها از راه معین شدن با نسبت زمانی خود، متعین می‏شوند. کانت از این فرایند، درک تجربی از توالی زمانی را برای انسان فراهم می‏نماید. از سوی دیگر، در باور کانت، علیت از راه درک حسی و مقایسة پدیده‏ها با تکرار و به‌شکل یکسان و با یک روش که به‌دنبال نمودهای قبلی است، به‌دست نمی‏آید، بلکه علیت نیز نزد وی، پیشینی است. علاوه بر این، کانت در هر گونه گذر از یک حالت به حالت دیگر، زمان را داخل می‏کند و بر اساس آن، به تعین تجربی زمان می‏پردازد. از دید وی، برای تعین زمانی نمودها، روابط در خود نمودها نیست که در زمان تقرر داشته باشند، بلکه پیوندهای زمان، ساختاری تجربی دارند که ما این نمودها را مطابق با این ساختار، به‌صورت متعلق ادراکات حسی یک تجربة واحد، به‌کمک اصول پیشینی، به‌نحو عینی، متعین می‏سازیم.