جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بُعد چهارم از مسائلی است که مرزهای فلسفه را درنوردیده و امروزه یکی از دغدغه‌های اصلی فیزیکدانهاست. با این‌ حال، پیشینه‌ و تاریخچة دقیق اين ديدگاه هنوز در هاله‌يی از ابهام است. در فلسفة غرب، بعد چهارم را با تکلّف در آراء برخی از اندیشمندان غربی سده‌های میانه، مانند آنسلم، ریشه‌یابی کرده‌اند؛ ‌با آنکه هیچ‌ عبارت صریحی در اینباره در آثار آنها وجود ندارد. در جامعة فلسفی کشور ما نیز بعد چهارم تا ملاصدرا ریشه‌یابی شده است. هدف اين نوشتار آنست كه نشان دهد در جهان اسلام پیش از ملاصدرا، در آثار خواجه نصيرالدين طوسي عبارتهای کاملاً صریحی در اينباره وجود دارد. پیش از طوسی نیز گرچه عبارت آشكاري در منابع دست اوّل نیافتیم، ولي در منابع دست دوّم به برخی از متکلمان جهان اسلام‌، ازجمله نظّام، ابن‌راوندی و عبّاد، سخنانی نسبت داده شده است که محتوای آن چیزی جز چهاربعدگروی نیست. این مقاله بروش تاریخی، دیدگاههای اين اندیشمندان را گردآوری کرده و به تحلیل عقلی آنها خواهد پرداخت.

به نظر می رسد که اساساً بحث تاثیرپذیری شیعه از معتزله و مسئله قائل بودن هشام به تجسم، از طریق معتزله طرح شده و سپس به آثار و منابع کلامی راه یافته و سرانجام به مستشرقان رسیده است. تاکنون طریقی غیر از معتزله که قائل به تأثیر شیعه از معتزله یا اهل تشبیه بودن شیعه را مطرح کند، در اختیار نیست؛ البته آنچه جای تعجب دارد؛ این است که اهل حدیث و اشاعره با این که معتزله را در صف مشرکان و کفار و مرتکبان کبائر قرار می دهند، بااین حال، سخنان معتزله را درباره شیعه قبول کرده و آنها را تکرار کنند.

چکیده ابن‌راوندی متکلمی از معتزلیان شیعه‌شده‌ در سدۀ سوم هجری بوده که منابع کلامی و رجالی اهل سنت چهرۀ سیاهی از وی ارائه کرده‌اند. خاستگاه عمدۀ این گزارش‌ها به معتزلیان بازمی‌گردد. سؤال مطرح این است که چرا ابن‌راوندی این‌گونه مورد هجمۀ معتزلیان قرار گرفته است؟ آیا گرایش فلسفی و امامی شدن وی از یک‌سو و نوع نقدهای او بر آموزه‌های الهیاتی اعتزال از سوی دیگر در مواضع معتزلیان علیه وی مؤثر بوده است؟ فرضیۀ مطرح این است که علت این اتهامات و انتسابات را باید در تعاملات و تقابلات بین‌مذاهبی و جریان‌های فکری همان دوره بازکاوی کرد. در این مقاله تلاش می‌شود با بررسی و تحلیل گزارش‌های موجود در منابع شیعه و اهل سنت دربارۀ ابن‌راوندی این فرضیه اثبات شود و به این نتیجه دست یابیم که علت تخریب شدید ابن‌راوندی توسط معتزلیان را باید در انتقادهای تند و نسبت‌هایی که وی در دو حوزۀ توحید و عدل به بزرگان معتزلی داده است، در کنار گرایش‌های فلسفی وی رصد کرد.