جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

((نفس ))یکی از مهم‌ترین واژه‌های کلیدی در عرفان اسلامی است وقرآن مجید هم به آن توجه ویژه‌ای دارد، «نفس» حقیقت مجردی است که هویت انسان منوط به آن است وحقیقت اورا تشکیل می‌دهد .و دارای تجلیات ویژه‌ای است. «انسان بما هو انسان» از سویی، می‌تواند خود در وادی هبوط به مراتب غریزی، خلقی، حیوانی، درندگی وشیطانی نفس خویش را مستغرق نماید و به اسفل‌السافلین سقوط کند1 و از سوی دیگر، هم انسان می‌تواند خود را مظهر اتم و اکمل مراتب خلقی وحقانی حق تعالی گرداند وخودرا به اعلی علیین کمال انسانی یعنی تحقق به مراتب اسماء (فعلی)، صفاتی، اسمائی و ذاتی حق تعالی برساند. مراتب نفس از منظر عارفان ومفسران عبارتند از: حرکت کمالی نفس از «نفس امّاره، به نفس لوّامه، به نفس ملهمه، به نفس مطمئنه، به نفس راضیه، به نفس مرضیه و به نفس کامله. البته حرکت از نفس اماره،به نفس مسوله و بروز صفات شیطانی سیر قهقرائی آدمی را شکل می‌دهد. نفس انسان در ابتدا در اثر تهذیب و تربیت، در یک سیر صعودی می‌تواند از سطح امارگی به مراتب لوامه، ملهمه، مطمئنه، راضیه، مرضیه، کامله (جمع راضیه و مرضیه به‌گونه متعادل) ترقی پیدا کند، به هر میزان که انسان در مراتب وجودی ترقی پیدا کند، به همان نسبت در مراتب نفس از امارگی تا کامله ترقی پیدا خواهد کرد. سالک الی الله پس از تهذیب و مجاهدت نفس و عبور از تمامی مراتب خلقی، برزخی و حقّانی نفس، در سیری صعودی، مراتب عالی را به‌صورت صیرورت و تحوّل وجودی سپری می‌کند. مبرهن است که شناخت شهودی حق تعالی، غایت آمال و آرزوهای مخلصان طریقت است وراه رسیدن به این حد اعلی جز از طریق معرفت نفس حاصل نمی‌شود. چه این‌که علی (ع)لیه السلام به نقل از پیامبر (صلی الله و علیه و آله) در حدیثی بدان اشاره فرموده‌اند عرفا و اهل معرفت در آثارشان به این سیر سلوکی استکمالی نفوس آدمی و لطائف سبعه آدمی اشاره کرده‌اند؛ از این میان، سه عارف جلیل القدر وصاحب نظر، به‌نام‌های شیخ روزبهان بقلی، ملاعبدالرزاق کاشانی و حضرت امام خمینی(ره) درآثار خویش به‌صورت مفصل به این موضوع پرداخته‌اند. دیدگاه عبد الرزاق کاشانی تا حدودی از ابن‌عربی متاثر بوده است. ابن‌عربی ساحات وجودی انسان را به 7 قسم برمی شمرد: 1ـ غیب الجن (غیب القوی)، 2ـ نفس، 3ـ قلب، 4ـ سرّ، 5ـ روح، 6ـ خفی، 7ـ غیب الغیوب و نیز قلب و مراتب آن را دارای سه مرتبه ابتدایی، میانی و نهایی می‌داند. هم‌چنین نشئه روح را به دو مرتبه ابتدایی ومیانی تقسیم کرده و نیز در خصوص مراتب سرّ، خفی و اخفی معتقد است که دو سطح وجودی انسان را سرّ می‌نامند که شامل سرّ قلبی و سرّ روحی است که البته مشهور عرفا سرّ را تنها برای ساحت نهایی انسان برگزیده‌اند. از منظر روز بهان بقلی، لطائف سبعه آدمی عبارتند از: 1ـ قالب بدن(طبع)، 2ـ نفس،3ـ قلب،4ـ عقل، 5ـ روح، 6ـ سرّ ، 7ـ سرّ سرّ. نکته حائز اهمیت این‌که ایشان در مقام 322 از کتاب "مشرب الارواح"، در تبیین لطایف سبعه، به لطیفه طبع (تاریک نفس) قائل نیستد و لطیفه عقل را جایگزین آن می‌دانند. وهم‌چنین ایشان در تحلیل مقام 327 از "منازل السائرین"، خواجه عبداله انصاری معتقدند که منزل «سر ّالسرّ» بامقام «اخفاء» در ارتباط است. ایشان معتقدند که قلب می‌تواند برای سالک الی الله، رفع حجب کند و او را از عالم ملکوت وعالم غیب و غیب الغیب و دیدن عرش و کرسی که خود شیخ هم به این مقامات ومنازل نازل شده بود، برساند.3 از منظر امام خمینی، چون انسان کتاب جامع الهی و نسخه عالم کبیر است و جمیع تجلیات وجودی و تمامی ظهورات عالم فرق و جمع در انسان به منصه ظهور رسیده است. پس انسان «ام الکتاب» نام دارد و روح انسان حاوی مراتب وجودی، سعه تکوینی وکتب الهی است. ایشان این مراتب روحانی را لطائف سبعه می‌نامند که عبارتند از: 1ـ لطیفه طبع (کتاب مستور یا رقّ منشور)، 2ـ لطیفه نفس (نور یا کتاب محو و اثبات یا لوح محو و اثبات)، 3ـ لطیفه قلب (لوح محفوظ)، 4ـ لطیفه روح (جبروت انسانی یا قلم اعلی یا عقل اول و ام الکتاب)، 5ـ لطیفه سرّ (مقام لاهوت، حضرت واحدیه انسانی و برزخیت کبری)، 6ـ لطیفه خفیّ (حضرت احدیه انسانی یا مقام او ادنی) و 7ـ لطیفه اخفا ئیه (مقام غیب الغیوب یا مرتبه غیب خفی انسانی).4 امام خمینی(ره) لطائف سبعه را حجب نفس می‌داند، که سالک آن‌ها را یکی پس از دیگری کنار زده و از هفتاد هزار حجاب ظلمانی و نورانی عبور می‌کند تا به سرمنزل حقیقت مقصود نائل آید. از نگاه ایشان تربیت عرفانی نفس در گرو تهذیب نفس و صعود استکمالی نفس است، یعنی علم به منجیات و مهلکات نفس، تسلیم شدن به ائمه اطهار(علیهم السلام) و عشق به خلق الله وم حافظت از حقوق مردم و در نهایت تخلق به اخلاق و صفات الهی است. و ایشان غایت آمال و آرزوهای انسان سالک را رسیدن به مقام اخفی یا مقام بقائ بعد فناء می‌دانند.5 در این رساله برآنیم که مراتب سبعه نفس را با رویکرد‌های عرفانی ـ تفسیری، با استناد بر آثار مکتوب و تفاسیر مصطلح این سه عارف گرانقدر تحلیل و بررسی نماییم. و در نهایت وجوه افتراق و اشتراک آراء هر کدام را آشکار سازیم.

«مَقامِ ذات» یا «هُویّتِ مطلقه» مهمترین بخشِ عرفانِ نظریِ اسلامی است. چراکه تمامِ مراتب، تعیّنات و حَضَراتِ بعدی از آن ناشی شده و هر شرح و بیانی راجع به هُوّیتِ مطلقه تمامیِ ‌لوازمِ برآمده از آن را مستقیماً و به‌نحوگسترده‌ای تحتِ تأثیر قرارمی‌دهد. هُویّتِ مطلقه، که معلوم و مشهودِ احدی نیست و موردِ توجّه‌ِ اکیدِ ابن‌عربی قراردارد، توسّطِ صدرالدین‌ قُونَوی، برترین‌ شاگردِ او، تحتِ عناوینی مانند «حیثیّتِ ‌اطلاقیِ ‌ذاتی»، «وحدت‌ِ حقیقیه‌ی حَقّی»، «جامعِ‌ بالذاتْ بینِ‌ اضداد» صورت‌بندی شد. دیگر پیروانِ مکتبِ ابن‌عربی نَظیرِ جَنْدی، فَرْغانی و عِراقی هر یک به نوبه‌ی خود در شرح و بسطِ این معنی کوشیدند. لکن در این میان عبدالرزاق کاشانی تبیینی از مقامِ ذات یا هُویّتِ مطلقه ارائه ‌داده که بیش ‌از تبیین‌ِ دیگرْ شارحین و بیش از دیگرْ جنبه‌های هُوّیتِ مطلقه بر «مَجْمَعُ‌ الاضداد» یا «جمعِ اضداد» (coincidentia oppositorum) بودنِ هُویّتِ مطلقه تأکید دارد و آن‌ را لازمه‌ی «اطلاقِ ذاتی» یا «حیثیّتِ اطلاقیِ» حَقّ می‌داند. این‌که چنین تبیینی از هُویّتِ مطلقه چه لوازمی دارد، خود موضوعی‌ است‌ که در این مقاله به ‌آن ‌پرداخته‌ خواهدشد و نشان ‌داده می‌شود ‌که تأکید بر این‌ جنبه از هویّتِ‌ مطلقه نظامِ فکریِ موجود در عرفانِ‌ نظریِ‌ اسلامی را به لحاظ مَبْنایی از نظامِ فکریِ یونان و بخصوص از نظامِ فکریِ ارسطو جدا می‌کند و به‌آن هُویّتی متفاوت و مستقلّ می‌بخشد.

بنا به فرموده ی قرآن، سیر و حرکت انسان به سمت خداست. انسان موجودی است که در نهایت به ملاقات پروردگارش می‌رود (یا ایّها الانسان انَّک کادح الی ربِّک کدحاً فملاقیه؛ انشقاق-6/ و الی الله المسیر؛ آل‌عمران-28) لازم است انسان در این حرکت و سیر به سوی پروردگارش، روح و روان خود را از انواع پلیدی ها، پستی ها و رذائل پاک گرداند و در یک جمله به تهذیب نفس و اخلاق خود بپردازد. با توجه به نوعی تقسیم بندی در باب مسائل اخلاقی در جامعه مسلمانان ،بنا به گفته علامه طباطبا ئی در تفسیر المیزان ) می توان گفت ، در نوشتن و تألیف این آثار از دو روش متفاوت استفاده شده است : 1. روش عقلاء و حکما ی یونانی : در این روش اهداف و غایات دنیوی ملاک و معیار تهذیب نفس و کسب فضائل قرار گرفته است در این روش برای تبیین اخلاق و اصول آن، نخست به تعریف : فضائل عقلی و عملی، خیر ، کمال ، ( اموری که به تعبیر ارسطو مطلوب بالعرض اند ) پرداخت می شود و در مرحله بعد به تعریف سعادت ( که مطلوب بالذات است )، می پردازند. این روش ، عام و مورد پسند عامه مردم نیز می باشد ، زیرا که این روش مبتنی بر حسن و قبح عقلی و ذاتی است که مطابق آن هر کسی درکی از حسن و قبح افعال صادر شده از انسان دارد ، به عنوان مثال هر کس با عقل و خرد خود می فهمد که عدالت نیکوست و ستم کردن بر دیگری ناروا و زشت است . اشکال عمده این روش این است که نویسندگان و طراحان آن تحت تأثیر فلسفه و حکمت یونان ، اخلاق اسلامی نوشته اند . نمونه این نوع اخلاق نویسی را می توان در ابن مسکویه ( طهاره الا عراق) ، خواجه نصیر طوسی ( اخلاق ناصری و اخلاق محتشمی ) و در این اواخر نراقی های پدر و پسر ( جامع السعادات و معراج السعاده ) مشاهده کرد. کار مهمی که غزالی انجام داد این بود که وی متوجه سیطره اخلاق یونانی در جامعه اسلامی شد و برای زدودن آثار آن بسیار تلاش کرد و آثار ارزشمند وی در باب اخلاق که حاکی از توجه او به اخلاق اسلامی است را تألیف و تصنیف کرد . 2. اخلاق مبتنی بر کتاب و سنت : این روش متکی بر توحید پروردگار است و نه فقط مبتنی بر وجدان اخلاقی صرف. این روش بر این باور است که هرچه در عالم و قلمرو مالکیت انسان است از آن خدا و متعلق به اوست و مالک حقیقی بر انسان و عالم اوست .بنابر این هر کاری را که انسان انجام می دهد ، لازم است برای رضای پروردگارش باشد ، زیرا هر عملی را که انسان برای غیر خدا انجام دهد ، از انجام آن هدفی را در نظر دارد : یا برای این است که می خواهد دیگران او را تحسین کنند و عزت و قربی نزد آنها کسب کند و یا به خاطر ترس از چیزی، کاری انجام می دهد تا گرفتار شرّ آن نشود. می توان گفت مهم ترین امتیاز این روش نسبت روش اول ، ضمانت اجرائی آن است؛ اسلام می خواهد انسان را به گونه ای تربیت کند که حضور مأمور قانون در محل ارتکاب جرم و عدم حضور او برایش تفاوتی نکند، زیرا که انسان تربیت شده بر اساس معیار های اسلامی ، خدا را در همه جا حاضر و ناظر بر اعمال خود می داند و بر این با ور است که خدا او را می بیند و ناظر بر اعمال و رفتار اوست و تلاش می کند تا د ر محضر او معصیت نکند. ( ألم یعلم بأنّ الله یری . علق/ 14) البته تقیسمات دیگری نیز در باب مسائل اخلاقی وجود دارد ، از جمله : اخلاق شناسی فلسفی ، اخلاق شناسی نقلی ، اخلاق شناسی عرفانی اخلاق شناسی مصلحت اندیش و اخلاق شناسی تلفیقی. به نحو مبسوط تری در بخش کلیات پایان نامه به آنها اشاره خواهیم کرد. از امتیازات مهم عرفای مسلمانان این است که آنها به جای توجه و تکیه بر حکمت یونان به کتاب و سنت رجوع کرده و باور ها و عقاید شان را از کتاب و سنت اتخاذ کرده اند؛ درست همان روشی را که غزالی در اخلاق اسلامی بر گزیده بود ، دیگر عرفا نیز، چه قبل از غزالی و چه پس از وی همین روش را اتخاذ کرده اند . از نخستین عارفانی که در این مسیر گام برداشته است وبا قاطعیت می توان گفت، روش و همچنین نگرش وی در اخلاق و اخلاقیات مبتنی بر کتاب و سنت و الهام گرفته از آن است ، عارف بزرگ ، شیخ‌الاسلام خواجه عبدالله انصاری است. او با نوشتن کتاب "صد میدان" و "منازل السائرین" راه سیر و سلوک الی الله را به ابواب مختلفی تقسیم کرده است. اصل کتاب در اخلاق عملی نوشته شده است و دارای ده بخش است : 1. بدایات ، 2. ابواب ، 3. معاملات ، 4. اخلاق ، 5 اصول ، 6. اودیه، 7. احوال، 8. ولایات ، 9.حقایق، 10. نهایات . و بخش سیر و سلوک الی الله که ناظر به اخلاقیات است را در ده باب : (صبر، رضا، شکر، حیا، صدق، ایثار، خُلق، تواضع، فتوّت و انبساط) تنظیم کرده است. پس از وی عالمان بزرگی به شرح و تفسیر این ابواب پرداخته اند. از جمله علامه حمزه فناری اصفهانی ، مؤلف کتاب نفیس « مصباح الانس» سید حیدر آملی ، بخش توحید کتاب منازل‌السائرین را در « جامع الاسرار » نقل کرده است . شیخ الاسلام انصاری کتاب منازل‌السائرین را در دوران پختگی و کمال خود، در سن 81سالگی نوشته است . منزلت ومقام کتاب منازل السائرین: کتاب منازل السائرین ، نزد عرفای مسلمان از جایگاه برجسته وبا اهمیتی بر خورد ار است .ابن عربی در توصیف آن می نویسد : « و قد ذکر من ذالک ][ الطرق السلوک ] الهروی فی جزء له سمّاه " منازل السائرین" یحتوی علی مئه مقام ، کلّ مقام یحتوی علی عشره مقامات ، و هی المنازل .» و سید حیدر آملی نیز می نویسد : « و أن نقتصر من کلام المشایخ کلّهم علی کلام شیخ واحد منهم ، الذی یکون فی هذاالباب أعظمهم و أعلمهم و أقوی کشفاً و شهوداً منهم ؛ و هذا بالاتفاق لیس إلّا الشیخ الکامل المحقق الواصل أبا اسماعیل عبد الله بن إسماعیل الأنصاری الهروی - قدس الله روحه العزیز - فإنّه قد ذکر فی کتابه الموسوم ب " منازل السائرین " و ما اتّفق لأحد من المتقدمین و المتأخرین بدقّته و لطافته » . ملاصدرا نیز در باب توحید اسفار ج2/338 از نظرات شیخ الاسلام انصاری بهره برده است .

قرن هشتم هجری شاهد ظهور فیلسوفان عارف و عارفان فیلسوفی است که توانمندی فلسفی آن­ها موجب استحکام خاصی برای عرفان اسلامی شده است؛ از جمله این شخصیت­ها عبدالرزاق کاشانی است. از ویژگی­های منحصر به فرد این حکیم عارف، جامعیّت در علوم رسمی، شرعی، فلسفه و عرفان -در دو بعد نظری و عملی- است. وی تعلیم کشفی محیی‌الدین ابن‌عربی را با تربیت ذوقی شیخ سهروردی تلفیق کرد و آن را با حکمت آمیخت. عبدالرزاق کاشانی در معرفت­شناسی خود از سه منبع شناختی عقل، قلب و وحی بهره گرفته است. وی همانند ابن عربی، علی­رغم این­که قلب و دستاوردهای آن را اصل قرار می­دهد، برای عقل نیز نقش مهمی قائل است و در کنار عقل و شهود، وحی را هم مبنایی معرفت­شناختی می­داند. با تتبع در آثار کاشانی می­توان دریافت که وی عقل را به منزله چشم برای قلب می­داند و معتقد است که بصیرت و تفکر قلبی مرحله­ای از قلب را تشکیل می‌دهد که در لایه­های طولی قلب ذکر می­شود. به باور کاشانی، انسان در این مرحله صاحب تشخیص می­شود؛ فطرت با فهم شکوفا شده، چشم و گوش قلب باز می­گردد و فهم جدیدی هم در زمینه عمل و حکمت عملی و هم در زمینه حقیقت و حکمت نظری برایش حاصل می­شود. به عبارتی می­توان گفت در نزد عبدالرزاق کاشانی، عقل و قلب یک وجود با مراتب مختلف هستند، نه دو موجود به هم مرتبط. بازشناسی چیستی و چرایی ترکیب دو منبع معرفتی عقل و قلب در نظام اندیشه عبدالرزاق کاشانی، تحلیل دستاوردهای معرفتی این نظام را ثمربخش­تر می­کند. این پژوهش در راستای تحقق این هدف، بر آن است به بررسی نقش و جایگاه عقل و قلب در معرفت­شناسی کاشانی پرداخته و همین نقش را به نحو اجمالی در مقایسه با اندیشه ابن­عربی مورد واکاوی قرار دهد.

یکی از مباحث مهم در روش تفسیر، فرآیند کشف معنای متن مقدس و ابزارهای لازم برای رسیدن به معنا است که این مسئله در این مقاله در اندیشه دو تن از مفسران عارف‌مسلک مسیحی و مسلمان،‌ یعنی اریگن و عبدالرزاق کاشانی، بررسی شده است. از آنجا که تفسیر اریگن و عبدالرزاق کاشانی از مقوله تفسیر باطنی بوده و معنا در تفسیر باطنی، از نوع معنای باطنی است،‌ این پرسش مطرح است که: در اندیشه این دو مفسر، برای رسیدن به معنای نهفته در ورای معنای ظاهری عبارت‌های متن مقدس به چه ابزاری نیاز است و چه فرآیندی را باید طی کرد؟ از بررسی این مسئله در اندیشه اریگن و عبدالرزاق روشن می‌شود که مفسر برای کشف معنای باطنی نیازمند طی دو مرحله اصلی، یعنی سلوک معنوی و کسب هدایت پدیدآورنده متن مقدس در تفسیر، است که از این مراحل می‌توان به عامل درونی و عامل بیرونی مؤثر بر فرآیند کشف معنای متن مقدس یاد کرد.

از مهم ترین ویژگی های دین اسلام جهانی بودن، جاودانگی احکام و خاتمیت آن نسبت به ادیان دیگر است. مدعیانی که پس از اسلام دعوی نبوت و دین جدید داشته اند ویژگی سوم را به چالش کشیده اند. در میان مدعیانی که در دو قرن اخیر ظهور کردند، میرزا حسینعلی نوری با ارائه آیین بهاییت از اقبال بیشتری بهره مند شد. آیین بهاییت خود را تداوم و استمرار دعوت ادیان الهی همچون یهودیت، مسیحیت و اسلام می داند. ازاین رو بخش مهمی از آثار تبلیغی و آموزشی بهایی به ارائه توجیه و پاسخ و حل ناسازگاری ظهور بهاییت با آموزه خاتمیت اختصاص یافته است. راه حل بهاییان در قالب شبهات کلامی، قرآنی، روایی و... ارائه شده است. این شبهات، خود بر مبانی کلامی و اعتقادی ای همچون نظریه مظهریت، تجلی، وحدت حقیقت مظاهر امر، زمانمند بودن ادیان و لزوم تجدید شرایع به تناسب مقتضیات زمانه استوار شده است. در این مقاله، مبانی مزبور و شبهات کلامی وابسته بدان را بررسی کرده ایم.

در این مقاله دیدگاه سعدالدین تفتازانی به عنوان مخالف نظریه وحدت وجود و میر سید شریف جرجانی به عنوان موافق مطرح شده و در نهایت مولف نقد خود را بر آن عرضه کرده است.

کتابی است درباره ی معاد جسمانی براساس آموزه‏ های فلسفه و عرفان اسلامی که که در آن به مسائل مختلف بحث معاد جسمانی بطور مفصل پرداخته شده است. « رساله زاد المسافر»، صدر المتالهین که متن شرح حاضر مى‌باشد، از تالیفات صدر المتالهین مى‌باشد که در آن براى اثبات معاد جسمانى برهان اقامه مى‌کند. اثبات معاد جسمانى از بنیادى‌ترین نظرات ملاصدرا مى‌باشد که قبل از هیچ کس نتوانسته بود، این مساله را مانند او مطرح کند. غالب حکما مساله معاد جسمانى را با اصول و ادله عقلى در تعارض مى‌دانستند، لذا گاه این مساله را مورد انکار و گاه به صورت اجمالى و با استناد به آیات و روایات آن را پذیرفته‌اند. ملاصدرا در آثار خود براى برهانى نمودن مساله معاد جسمانى سعى بلیغ نموده و در غالب آثارش به این مساله پرداخته است. او در جلد ۸ و ۹ مفصل‌ترین اثر خود؛ یعنى الحکمه المتعالیه( اسفار اربعه) را به مساله نفس و معادختصاص داده است. همچنین بخش قابل توجهى از دیگر آثار او همچون المبداء و المعاد، مفاتیح الغیب، الشواهد الربوبیه، المظاهر الالهیه، العرشیه، و... از آثارى که مولف مستقلا در موضوع معاد جسمانى نگاشته است، رساله حاضر مى‌باشد.