جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر با هدف بررسی تطبیقی جایگاه علوم انسانی در دو تفسیر برجسته قرآنی، یعنی تفسیر المیزان نوشته علامه سید محمدحسین طباطبایی و تفسیر المنار اثر رشیدرضا، انجام گرفته است. از آنجا که علوم انسانی در دهه‌های اخیر به یکی از چالش ‌برانگیزترین حوزه‌ها در رابطه‌ با دین و عقلانیت مدرن تبدیل شده است، بازخوانی ظرفیت‌های قرآنی و تفسیری در این زمینه ضرورتی جدی دارد. مسئله محوری این پژوهش، تبیین چیستی و چگونگی حضور مفاهیم و مبانی علوم انسانی در ساختار تفسیری دو اندیشمند قرآنیِ شیعه و سنی و بررسی وجوه اشتراک و تمایز آن‌ها در مواجهه با انسان، جامعه، تربیت، روان، سیاست، و عقلانیت است. پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با رویکرد مقایسه‌ای انجام شده و منابع اصلی آن، دو تفسیر المیزان و المنار، همراه با منابع مکمل فلسفی، علوم انسانی و دینی بوده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که تفسیر المیزان با تکیه بر مبانی فلسفی، رویکردی عقلانی-درون‌متنی به مفاهیم علوم انسانی دارد و بر فطرت، عقل توحیدی، کرامت ذاتی انسان و عدالت هستی‌شناختی تأکید می‌ورزد. در مقابل، تفسیر المنار با نگاهی اصلاح‌گرایانه، اجتماعی و برون‌متنی، به دنبال بهره‌گیری از قرآن در خدمت توسعه تمدن اسلامی، عقلانیت اجتماعی و ساخت نهادهای مؤثر تربیتی و سیاسی است. این دو تفسیر، با وجود تفاوت در روش‌شناسی، از حیث تأکید بر عقل، عدالت، اصلاح اجتماعی و معرفت دینی، اشتراکاتی بنیادین دارند. نتایج نهایی پژوهش نشان می‌دهد که ترکیب و تلفیق این دو رویکرد تفسیری می‌تواند مسیر نظری و کاربردی مناسبی برای طراحی علوم انسانی اسلامی فراهم آورد. از رهگذر فهم عمیق و تطبیقی این تفاسیر، می‌توان به ساختاری نوین برای معرفت دینی در حوزه علوم انسانی دست یافت؛ ساختاری که هم با عقلانیت وحیانی سازگار باشد و هم پاسخ‌گوی نیازهای دنیای مدرن.

مسئله وحدت و اختلاف میان مردم در جوامع بشری ریشه در سیر تاریخی حیات اجتماعی بشر دارد. از نظر برخی مفسران این اختلاف بستری برای نزول کتب آسمانی و ظهور انبیاء الهی از سوی خدای تعالی شده است، خداوند در قرآن کریم به این موضوع چنین اشاره کرده است که مردم امت واحده بودند اما اختلاف کردند. در اینجا دو نکته بسیار مهم مطرح است: یکی مبنای اتحاد مردم و دیگری اختلافی که در آیه مطرح شده است. این دو نکته در نظر مفسران با تضارب آراء همراه است. این نوشتار با روش تحلیلی- توصیفی نگاشته شده و نظر مفسران را در موارد مزبور بررسی کرده است. در بحث اتحاد چند دیدگاه مطرح است که مهمترین آنها، اتحاد و اجتماع مردم بر هدایت؛ اتحاد و اجتماع مردم بر دین حق؛ اتحاد و اجتماع مردم بر گمراهی؛ اتحاد و اجتماع مردم بر امور فطری است و در مقابل هر کدام از این ها، نظرات مخالف هم مطرح شده است. این مقاله به بررسی این دیدگاه‌ها و نقد برخی از آن‌ها پرداخته و در نهایت دیدگاه برگزیده را مطرح نموده که وقوع این اختلاف‌ها در میان انسان‌ها، نیازمندی بشر به جعل قانون را مشخص می‌کند و حکمت الهی اقتضاء دارد که انسان‌ها در اختلاف و گمراهی رها نشوند. به نظر معتقدان به جهان‌بینی الهی این قانون باید از سوی خدا جعل شود و خداوند با وحی و نبوت و ارسال رسولان خود به سوی مردم به اختلافات میان ایشان خاتمه دهد. از همین رو انسان‌ها بدون کمک وحی نمی‌توانند اختلافات خود را حل کنند. بنابراین نیاز بشر به انبیاء در رفع اختلاف، امری ضروری است و وحی و نبوت، جوامع بشری را از اختلافات و خودخواهی‌ها نجات می‌دهد

توسّل از معارف مهم و عقاید اصلی در دین مبین اسلام است که به معنای جست­وجوی وسیله­ای برای تقرّب به خداوند متعال به­کارمی­رود و در آیه 35 سوره مائده قرآن کریم بدان امر شده است. وسیله، آن چیزی است که متوسّل­شونده با توسّل به آن، به مقصود خود دست می­یابد. با این حال، این که به چه چیز یا کسی می­توان متوسّل شد، از مباحث اختلافی بین تسنّن و تشیّع است که در این نوشتار، هر دو دیدگاه به ‌صورت مقایسه­ای مورد بررسی قرار می­گیرد. در این مقاله تفسیر المنار به ‌عنوان نماینده تفکر اهل‌سنّت و تفسیر المیزان به ‌عنوان نماینده دیدگاه شیعه انتخاب شده و تشابه و تفاوت این دو بررسی می­گردد. هردو مفسّر توسّل به خدا، قرآن و اعمال صالح را مشروع می­دانند؛ اما نویسنده المنار، توسّل به انبیا، اولیا و صالحان را بعد از حیات مطلقا مردود؛ و در زمان حیات، توسّل به دعای ایشان را مشروع می­داند. هرچند گاهی همین نظر را نیز نفی و نقض می­کند. وی توسّل به ذات مقدس ایشان را نیز به دلایلی از جمله تنافی با توحید نمی­پذیرد؛ اما علامه طباطبایی عدم تنافی آن را با توحید اثبات می­کند.

ضرورت حکومت و ساختار قدرت سیاسی از منظر دین از مباحث مورد توجه متفکران است. در میان نظریات متفاوتی که اندیشمندان مسلمان مطرح نموده اند، دو دیدگاه توانست طرفداران جدی پیدا کند که حاضر شدند برای تحقق عملی آن ایده ها حتی از جان خود هم بگذرند؛ یکی در جهان اهل سنت و متعلق به رشید رضا بود که از سویی جریانهای مختلف اخوان المسلمین بمنظور تحقق آن سالها تلاش کردند، ولی در تحقق آن توفیقی نیافتند، و از سوی دیگر جریانهای افراطی و نوظهور سلفی مانند داعش در تلاش جهت تحقق آن علیرغم تحمیل هزینه های بسیار برای کشورها و جوامع اسلامی جز خسارت، کشتار فجیع مسلمین به دست مسلمین و وهن آمیز شدن دستورات اسلامی چیز دیگری به ارمغان نیاوردند. و این نشان دهنده عمق ضعف مسلمین در فهم مبانی دینی در امر حکومت اسلامی داشته است. و دیگری در جهان تشیع و متعلق به امام خمینی(ره) بود که به مدد از جان گذشتگی‌های مؤثر جوانان ایران و رهبری بی مانند ایشان به تحقق پیوست و نظام جمهوری اسلامی ایران تاسیس شد. این پژوهش با بررسی تطبیقی این دو الگوی حکومت اسلامی بر اساس آراء ایشان، با روش مقایسه ای ـ تطبیقی بین مبانی دو دیدگاه وکشف مشترکات و تفاوتهای دو نظریه در مبانی تل-اش دارد به روشن شدن چرایی این امر در مرحله نظریه پردازی بپردازد. هر دو نظریه بر اساس متون دینی و مذهبی خاستگاه خود استوار بوده و مبتنی بر مبانی دینی ـ مذهبی اعم از مبانی کلامی و فقهی می باشند. مهم ترین مبانی مشترک در نظریه پردازی آنان حکمتِ انزال دین، ماهیت و کارکرد آن، توجه به اصل اجتهاد، برجسته کردن جنبه های مردمی دینی مانند شورا و بیعت، است. از نظر هر دو سیاست امری دینی است و حکومت نیز باید دینی باشد. در عین این اشتراک های مبنایی، تمایزاتی از جهت تفسیر و تبیین مبانی نظری که برآمده از اختلاف دو مذهب شیعه واهل سنت است وجود دارد. این تفاوت در مبنای مشرعیت حکومت و حاکم اسلامی و در چگونگی تبیین و تفسیر مبانی مشترک در دو نظریه است. این تفاوت ها و عدول عملی رشیدرضا از مبانی نظریه اش در نقد خلافت تاریخی در مواجهه با اصل عدالت در اهداف حکومت اسلامی و شرایط حاکم آن و گرایش وی به وهابیت در اجرایی نشدن نظریه خلافت سلفیه و انحراف گسترده در طرفداران آن موثر بوده است.

مسألۀ «توسّل» و پیوند آن با «شِرک»، از مسائل مورد اختلاف میان شیعه و اهل سنّت است و این اختلاف که برخاسته از مبانی و نگرش‌های کلامی مختلف بوده، در تفاسیر فریقَین به چشم می‌خورد. گروهی از مفسّران معاصر اهل سنّت «توسّل» را مصداق آشکار شِرک خوانده و آیات قرآنی مرتبط با توسّل را به‌گونه‌ای دلخواه و متناسب با منظومۀ فکری ـ معرفتی خویش تفسیر کرده‌اند. رشیدرضا از جمله مفسّران سنّی است که در تفسیر المَنار به گستردگی با مسألۀ «توسّل» به دیدۀ انکار و منع نگریسته است. اندیشۀ وی در این زمینه از سوی آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم به نقد کشیده شده است. یافته‌های این پژوهش حکایت از آن دارد که رشیدرضا در موضوع «توسّل» نگرشی جانب‌دارانه دارد که از پیش‌فرض‌های کلامی وی سرچشمه گرفته است. او سعی داشته تا با طرح اندیشۀ نادرست، توسّل به انبیاء و اولیاء از سوی شیعه را به نقد کشد. در مقابل، آیت‌الله جوادی آملی با تکیه بر مبانی قرآنی، روایی و عقلی، بیش از هر چیز از روش «بازتعریفِ مفاهیم اصلی» بهره جسته تا خلطِ مفاهیم و مغالطات وی را روشن سازد. او بر خلاف رشیدرضا، «توسّل» را از دایرۀ مصادیق شرک خارج ساخته و توحیدِ ناب را از توحید متحجّرانۀ رشیدرضا و هم‌اندیشان وی جدا دانسته است. از نظرگاه آیت‌الله جوادی آملی، «توسّل» همسویی و همگامی با نظام خلقت و سنّت الهی است. نقدهای آیت‌الله جوادی آملی بر رشیدرضا در مسأله «توسّل»، از سنخِ نقدهای «مبنایی» است، نه بَنایی.

تأثیر عملکرد آدمی بر شکل گیری روح از نظر مفسران امری قطعی است. در وقوع این تغییر شکل که از صورتی نیکوتر به صورتی زشت تر و قبیح تر است و مسخ نام دارد، در ساحت باطن اختلافی بین علماء و مفسران وجود ندارد ولی در ظهور دنیوی آن در ساحت جسم ظاهری، بین مفسران شیعه و اهل تسنن اختلاف نظر است. طوسی، ملاصدرا و علامه طباطبایی از مفسران شیعه نه تنها مسخ ظاهری را امکان پذیر می دانند بلکه بر وقوع آن معتقدند و مسخ اصحاب سبت که خدای متعال در قرآن به آن اشاره کرده را مسخی ظاهری می دانند. در حالی که مراغی و رشیدرضا از مفسران اهل تسنن، اعتقادی به مسخ ظاهری نداشته و مسخ اصحاب سبت را باطنی می دانند. در این مقاله با روش تطبیقی تحلیلی ادله مخالفان مسخ ظاهری رد و امکان وقوع این مسخ با دلایلی همچون امکان عقلی مسخ ظاهری، وقوع آن در قیامت، تمایز بین مسخ و تناسخ ثابت می گردد. همچنین با استفاده از ادله نقلی اثبات می شود وقوع این مسخ محظور عقلی نداشته و مسخ اصحاب سبت که قرآن بدان اشاره دارد، مسخی ظاهری بوده است.