جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقیده نبوّت و امامت از اصول اساسی باورهای اسلامی به شمار می‌آید؛ زیرا این دو اصل ارتباطی مستقیم با هدایت انسان و برپایی نظام حقّ الهی در زمین دارند. نبوّت، اصل پیوند میان آسمان و زمین را شکل می‌دهد و امامت ادامه همان هدایت پس از ختم رسالت‌هاست؛ امری که موجب تداوم دین و حفظ تعالیم آن می‌شود. از همین‌رو، ضرورت دارد این دو اصل در پرتو اندیشه قرآنی به‌صورت تحلیلی و مقایسه‌ای مورد مطالعه قرار گیرد. با وجود آنکه پژوهش‌های کلامی درباره این دو اصل فراوان است، مطالعات قرآنیِ مقایسه‌ای میان اهل‌سنّت و شیعه همچنان محدود مانده است؛ به‌ویژه در زمینه تحلیل متون تفسیریِ برجسته‌ای که روش هر یک از دو گروه را در فهم آیات نبوّت و امامت بازتاب می‌دهد. نیاز به پژوهشی که تفسیر تحلیلی را با نقد مقارن درهم آمیزد، از آن جهت مطرح می‌شود که چنین رویکردی تفاوت‌های روش‌شناختی در استخراج مفاهیم اعتقادی از قرآن کریم را آشکار می‌سازد. در این راستا، مسئله اصلی پژوهش آن است که مطالعات تفسیریِ مقایسه‌ای تاکنون نتوانسته‌اند بنیان‌های روش‌شناختی و اعتقادیِ مورد اتکای اهل‌سنّت و شیعه را در فهم آیات نبوّت و امامت بر اساس اندیشه قرآنی به‌درستی بیان کنند. از این‌رو پرسش اساسی چنین طرح می‌شود: تفسیر روح‌المعانی و تفسیر الأمثل چگونه به دو عقیده نبوّت و امامت پرداخته‌اند؟ و نقاط توافق و اختلاف روش‌شناختی و اعتقادی میان آن دو در بهره‌گیری از متن قرآن برای ساختن تصویر اعتقادی اسلامی چیست؟ بر این پایه، پژوهش حاضر با عنوان «عقیده نبوّت و امامت در اندیشه قرآنی: مطالعه تطبیقی در تفسیر روح‌المعانی آلوسی و تفسیر الأمثل ناصر مکارم شیرازی» درصدد پر کردن این خلأ علمی است؛ از رهگذر تحلیل مقایسه‌ای میان مفسّری از اهل‌سنّت، یعنی آلوسی، که از نمایندگان برجسته گرایش سلفی در قرن سیزدهم هجری به شمار می‌رود، و مفسّری از شیعه، یعنی ناصر مکارم شیرازی، که در تفسیر الأمثل رویکردی عقلانی و اجتماعی عرضه کرده است. بنابراین، این پژوهش می‌کوشد ویژگی‌های اندیشه قرآنی درباره نبوّت و امامت را نزد این دو مفسّر تبیین کند و نیز نقاط اشتراک و افتراق اعتقادی و تفسیری میان آن‌ها را روشن سازد؛ تا در نهایت بتواند به تقویت فهم مشترک از متن قرآن در چارچوبی علمی و بی‌طرفانه کمک کند. همچنین باید توجه داشت که دامنه این پژوهش به پیامبران اولوالعزم محدود شده است؛ به سبب محدودیت حجم تحقیق و نیز عدم امکان بررسی همه پیامبران به‌صورت فراگیر. افزون بر این، پیامبران اولوالعزم صاحبان شریعت بوده‌اند و مطالعه آنان ارتباط بیشتری با تحلیل عقیده نبوّت از نگاه قرآنی در چارچوب مقایسه‌ای دارد.

آیه 35 سوره نور:”اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاهٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ ۖ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَهٍ ۖ الزُّجَاجَهُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبَارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ لَا شَرْقِیَّهٍ وَلَا غَرْبِیَّهٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ ۚ نُورٌ عَلَیٰ نُورٍ ۗ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشَاءُ ۚ وَیَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ ۗ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ”که معروف به آیه نور است، یکی از آیات مهم قرآن کریم است که به‌طور گسترده در مراجع تفسیری و دینی بحث شده است. این آیه به‌ویژه در مباحث عرفانی و کلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و تفسیر آن می‌تواند ابعاد جدیدی از فهم الهیات اسلامی را روشن کند. آیه نور به عنوان یکی از آیات غرر در بحث توحید الهی در قرآن، مفهومی عمیق و چندلایه دارد که علاوه بر بعد ظاهری، از ابعاد باطنی و معنوی نیز برخوردار است. درک صحیح و دقیق این آیه نه‌تنها برای فهم قرآن بلکه برای تبیین مفاهیم عرفانی و کلامی در اسلام ضروری است آلوسی و بروسوی هر دو از چهره‌های برجسته و تقریباً هم‌عصر در عرصه تفسیر قرآن به شمار می‌آیند، اما دیدگاه‌های کلامی و عرفانی آنها در تفسیر آیه نور متفاوت است. آلوسی، به‌عنوان یکی از مفسران شناخته‌شده اهل سنت، عمدتاً از منظر فقهی و کلامی به تفسیر قرآن پرداخته و تفسیرهای او تحت تأثیر اصول کلامی اهل سنت قرار دارد. در مقابل، بروسوی به‌عنوان یکی از مفسران برجسته در دایره تفکر اهل سنت، با نگاهی عرفانی و کلامی و تا حدودی فلسفی، تفسیرهایی ارائه داده است که عمیقاً با مفاهیم عرفانی اسلامی پیوند دارند. مقایسه و تطبیق این دو دیدگاه می‌تواند برداشتی جدید بر چگونگی تفسیر آیه نور را شامل شود و تأثیرات تفاوت‌های کلامی و عرفانی را در برداشت از این آیه روشن نماید. تحقیق حاضر با مقایسه و تطبیق آراء مفسران برجسته‌ای چون آلوسی و بروسوی در تفسیر آیه نور، به‌طور ویژه به شفاف‌سازی تفاوت‌های تفسیری میان دو مکتب مختلف کلامی و عرفانی کمک می‌کند. این تحقیق در فهم عمیق‌تر تأثیر پیش‌فرض‌های کلامی و عرفانی بر تفسیر قرآن مؤثر واقع می‌شود. روش این تحقیق، روش تحلیلی تطبیقی است که در آن صرف مقایسه بروندادهای تفسیری این دو مفسر لحاظ نمی‌شود؛ توضیح مطلب آنکه علاوه بر مقایسه بروندادهای تفسیری این دو مفسر، تأثیرگذاری مبانی و پیش‌فرض‌های کلامی و عرفانی آنها که نقش پررنگ‌تری را در روند برداشت‌های تفسیری‌شان از آیه‌ی واحد ایفا می‌کند، مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این روش به‌وضوح تفاوت‌ها و شباهت‌های تفسیری نمایان می‌شود و همچنین با مقایسه دیدگاه‌های مختلف، فهم عمیق‌تری از مفاهیم آیات قرآن حاصل می‌شود. این روش به گسترش گفت‌وگو و تبادل علمی میان مکاتب مختلف تفسیری (عرفانی و کلامی) کمک می‌کند. در تحلیل تطبیقی، ممکن است پیش‌فرض‌های تأثیرگذار مفسر بر تفسیر، موجب برداشت‌های متفاوتی شود که در نتیجه خود را آشکار می‌سازد؛ ضمن بیان این نکته که تفاوت‌های زبانی و فرهنگی میان مفسران می‌تواند بر تفسیر تأثیر بگذارد.

بازگشت به دنیای برخی از انسان‌ها پس از ظهور امام زمان (عج) و قبل از روز قیامت، که در اصطلاح رجعت نامیده می‌شود،یکی از اعتقادات راسخ در مذهب شیعه است. این در حالی است که چنین باوری در میان اهل سنت وجود ندارد.در قرآن کریم، آیاتی به داستان بازگشت به زندگی در امت‌های پیشین اشاره دارند. برای نمونه، زنده شدن هفتاد نفر از قوم حضرت موسی، زنده کردن مردگان توسط حضرت عیسی و زنده شدن حضرت عزیر از جمله این موارد هستند که مورد تایید مفسران شیعه و سنی قرار گرفته‌اند. این موضوع نشان می‌دهد که رجعت در آینده نیز می‌تواند رخ دهد و هیچ دلیل عقلییا نقلی برای رد آن وجود ندارد.برخی از آیات قرآن نیز به طور خاص به رجعت در آخرالزمان اشاره دارند، اگرچه تفسیر و تأویل این آیات بین مفسران مختلف، محل بحث است. به عنوان مثال، مفسران امامیه و علمایی مانند آیت‌الله جوادی آملی، آیه83 سوره نمل را که در آن خداوند می‌فرماید: «روزی که از هر امتی گروهی را محشور می‌کنیم»، به رجعت به دنیا تفسیر کرده‌اند.در مقابل،مفسرانی نظیر فخر رازی،زمخشری و آلوسی،این آیه را به حشر اخروی و قیامت مربوط می‌دانند. هدف این تحقیق، بررسی آیات مرتبط با رجعت و تبیین دیدگاه‌های مختلف تفسیری پیرامون این موضوع است درتفاسیر مکاتب امامیه و اشاعره و معتزله با محوریت تفسیر فخر رازی، زمخشری، آلوسی و تسنیم به روش تطبیقی مورد نظر قرار گرفته است.

خدا شناسی و راه‌های صحیح منتهی به معرفت خدا شناسی، شناخت اسماء و صفات خداوند متعال و راه‌های معرفت درست به آنها، همواره‌ یکی از سئوالات اصلی انسان بوده است. که در این پایان‌نامه به آرای دوتن از علما، یکی از مذهب تشیع (علامه طباطبایی) و دیگری از مذهب تسنن (آلوسی) پرداخته می‌شود که در راه‌های خداشناسی باهم تفاوت و تشابهاتی دارند.فطرت ازنظرعلامه: غریزه معنوی انسان‌ها است.فطرت ازنظرآلوسی: عهد است و قابلیت انسان برای پذیرش حق می‌باشد.برهان نظم: هر دو به اتفاق برهان نظم را مورد اشاره قرارداده، جز آنکه تعابیر علامه از برهان، پخته‌تر است.برهان امکان و وجوب: به نظر علامه برهان امکان و وجوب کاملا برهان عقلی و فلسفی است ولی از نظرآلوسی نگاه عمومی و عرفی به آن دارند. همانطورکه ایشان درآیات حدوث، به مباحث ادبی پرداخته و برخلاف علامه اشاره‌ای نکرده است.بصورت کلی می‌توان گفت آلوسی پا فراتر از نقل نگذاشته درحالی که علامه طباطبایی تربیت یافته در مکتب اصیل اهل بیت است،که به براهین عقلی و نقلی می‌پردازد که می‌توان اوج این تفاوت را در حمل صفات بر حقیقت یا مجاز و بحث رویت الهی مشاهده کرد.پژوهش حاضر از روش توصیفی تحلیلی و جمع آوری مطالب به روش کتابخانه از و از نرم افزارهای اسلامی برگرفته شده است.

دریافت لطایف معنایی قرآن کریم در تمام عرصه­های هدایتی کلام وحی با گستره­ی اعتقادات، احکام، اخلاق و مسائل فردی و اجتماعی کوششی فراگیر از سوی دانشمندان مسلمان است. تلاش­هایی که گاه به صورت مستقل و در عنوان تفسیر انجام گشته و گاه در خلال آثار اخلاقی و عرفانی متبلور شده است. تفسیر روح المعانی به عنوان یکی از تفاسیر ارزشمند سده­های متأخر اسلام با رویکرد جامع و جلوه­های اشاری قابل توجّه است. نسبت صوفیانه به آلوسی، تأثیر باورهای صوفیانه او در تفسیر روح المعانی، جایگاه تفسیر او در میان تفاسیر قرآن، تأثیری که تفاسیر پس از او از روح المعانی پذیرفته‌اند و کاربرد رویکرد صوفیانه در تفسیر او، مطالعه روی این تفسیر با نگاه تأثیرپذیری از رویکرد صوفیانه را ضروری می‌کند. بررسی‌هایی که بر تفاسیر انجام می‌شود در دو قالبِ بررسی پیشاتفسیری و از نوع روش تفسیری، منبع و مبانی در تفسیر و مسائلی از این دست است. گونه دیگر بررسی محتواهای تفسیری است. نوشتار پیش رو که موضوع بازشناسی پردازش اشاری تفاسیر عارفان در تفسیر روح المعانی را دنبال کرده از جنس مطالعه نوع دوم است و قصد دارد تا چگونگی بازتاب و تبیین تفاسیر عارفانه توسط آلوسی را بررسی کند. در راستای این هدف با رویکردی توصیفی تحلیلی ابتدا شیوه‌های بیان اقوال عرفانی در تفسیر روح المعانی را استخراج می‌کنیم. پس از آن مفاهیم و اصطلاحات مهم نزد صوفیه را استخراج و بررسی می‌کنیم که کدام یک در تفسیر آلوسی به کار رفته و در آخر نیز خوانش آلوسی از این گزاره‌ها را بیان خواهیم کرد. در راستای رسیدن به این هدف گزاره‌هایی را توصیف و بخشی را تحلیل می‌کنیم.

معاد جسمانی و اعتقاد به آن از ملزومات و ضروریات دین مبین اسلام می باشد، به طوری که بنابر نظر برخی علمای اسلام عدم اعتقاد به آن از ‏موجبات کفر است. درباره ی کیفیت معاد، اندیشمندان اسلامی نظریات گوناگونی را ارائه کرده اند. متکلمین از منظر ‏کلامی و فلاسفه از منظر فلسفی و محدثین از منظر روایات بدین موضوع نگریسته اند. در ‏این پایان نامه که به روش توصیفی مقایسه ای انجام می شود، سعی شده است که دیدگاه های دو مفسر بزرگ عالم تشیع و تسنن، یعنی علامه طباطبایی و آلوسی ‏در روح المعانی و المیزان، در آیاتی که دال بر معاد جسمانی هستند، بررسی شود. رویکرد آلوسی، رویکردی کلامی ‏است و آن اینکه در قیامت، انسان بعد از تالیف اجزای متفرق او، عین انسان دنیوی خواهد بود،به عبارت دیگر ایشان معاد جسمانی را باتوجه به دلایل نقلی می پذیرد در حالیکه از نظر عقلی دلیلی بر آن ذکر نمی کند .‎آلوسی‎ ‎معتقد‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎روز‎ ‎قیامت،‎ ‎اجزای‎ ‎انسان‎ ‎بعد‎ ‎از‎ ‎تفرق‎ ‎دوباره‎ ‎تألیف‎ ‎می‎ ‎گردند‎ ‎و‎ ‎عیناً‎ ‎پا‎ ‎به‎ ‎عرصه‎ ‎ی‎ ‎محشر‎ ‎می‎ ‎گذارند؛‎ ‎یعنی‎ ‎انسان‎ ‎اُخروی‎ ‎از‎ ‎لحاظ‎ ‎بدن،‎ ‎عین‎ ‎انسان‎ ‎دنیوی‎ ‎خواهد‎ ‎بود ولی علامه ‏طباطبایی، رویکردی فلسفی دارد و آن اینکه آنچه در قیامت اتفاق می افتد، تبدل است نه تالیف و عینیت انسان ‏اخروی با توجه به روح اوست وگرنه بدن اخروی عین بدن دنیوی نخواهد بود؛ بلکه مثل آن است.

مسئله عصمت انبیا، از جمله مسائلی است که مباحث زیادی پیرامون آن در میان فرقه‌های اسلامی مطرح شده است. همه فرق مسلمین در عصمت انبیا در ابلاغ رسالت اتفاق‌نظر دارند، اما در غیر ابلاغ رسالت پیش و پس از بعثت اختلاف است. سلفیان با همه تشتّت آرا، ارتکاب گناهان کبیره و صغیره را از انبیا، پیش از نبوت و رسالت عقلاً ممتنع نمی‌دانند، اما پس از نبوت آنان را مصون از گناهان کبیره دانسته، در ارتکاب گناهان صغیره اختلاف دارند. همگی قائل به عصمت انبیا در مقام دریافت، حفظ و تبلیغ وحی و رسالت هستند. بیشتر آنان کذب و دروغ را در حال نبوت برای انبیا جایز نمی‌دانند، اما در مورد نسیان، وقوعش را از انبیا ممتنع نمی‌دانند. «ابن‌تیمیه» عالم سلفی با انتقادات شدید به مذاهب مختلف، عصمت مطلق انبیا را قبول ندارد و همانند «حشویه» و برخی از اهل حدیث عصمت را منحصر به دریافت‌، حفظ و ابلاغ وحی و رسالت می‌کند، اما در غیر این مورد به عصمت انبیا، پیش و پس از بعثت قائل نیست و فرقی بین نبی اکرم و سایر انبیا نمی‌گذارد. «آلوسی» از مفسران اهل‌سنّت و یکی از مخالفان عصمت مطلق انبیاست. وی بر آن است که از نظر عقلی و نقلی وقوع معصیت از پیامبر چه عمدی و چه سهوی منعی ندارد؛ بلکه به لحاظ عقلی در اسلام آوردن آنها بعد از کفر نیز مانعی وجود ندارد، اما پس از نبوت قائل به عصمت انبیاست. در باب آثار و لوازم دیدگاه سلفیه، به ویژه ابن تیمیه و آلوسی، از آنجا که قرآن کریم در نهایت اختصار و ایجاز نازل شده و به کلیات بسنده کرده، اگر به همین اکتفا شود بسیاری از معارف و تکالیف مبهم و بی‌مدرک می‌ماند‌؛ ازاین‌رو باید فهم بسیاری از احکام در پرتو سنت میسّر شود؛ بنابراین همه مسلمین بر جایگاه والا و اعتبار سنّت اتفاق‌نظر داشته، منکر سنت را منکر ضروری دین اسلام می‌دانند. سنت به معنای گفتار، کردار و تقریر پیامبر مورد اتفاق است، اما به معنای گفتار، کردار و تقریر صحابه در آن اختلاف وجود دارد. منشأ سنت، وحیانی بودن آن و اعتبار سنت به گفتار و رفتار پیامبران است. اما انحراف سلفیان از جایی شروع شد که سنت را آثار رسیده از پیامبر و اصحابش دانستند و در ادامه در تعریف سنت و بدعت راه ابن تیمیه را پیمودند‌؛ ازاین‌رو به سنت‌ستیزی، تاریخمندی و انکار حجیت و جاودانگی سنت دچار شدند.

مقایسۀ کلی یا جزئی بین دو تفسیر در زمره نقدهای پژوهشی قرآنی عصر حاضر به‌شمار می‌آید. با عنایت به این‌که تفسیر روح المعانی اثر آلوسی، مفسر معروف قرن سیزده را نسخۀ دوم تفسیر کبیر فخر رازی، متکلم به‌نام قرن شش پنداشته‌اند، پژوهش حاضر تلاش کرده است تا با رویکردی توصیفی- تحلیلی، مسئلۀ جسم‌انگاری خداوند را از دیدگاه رازی و آلوسی مورد مقایسه قرار دهد. و چنین نتیجه گرفته است که رازی و آلوسی هر دو خداوند را از جسمیت منزه می‌دانند، با این تفاوت که رازی بر محال بودن آن تصریح کرده است و برای اثبات نظریه خود دلایل عقلی ارائه داده است، ولی آلوسی منزه دانستن خداوند از تجسیم را به این دلیل پذیرفته است که روش بسیاری از علمای برجسته اسلام است و به محال بودن آن هیچ‌گونه تصریح و یا اشاره‌ای ندارد. ثانیا، رازی بحث را در مورد آیات موهم تجسیم، به‌گونه‌ای برگزار کرده است که نشان‌دهندۀ برتری تأویل به سبک معتزله می‌باشد. آلوسی مواردی را که در آیات به خداوند نسبت داده شده‌اند، می‌پذیرد ولی تعیین مراد از آن را به خداوند تفویض می‌کند. هرچند در مواردی نیز گرایش به تأویل دارد. در پاره‌ای از موارد نیز دیدگاه مورد پسند رازی را مورد نقد نموده است.