جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

كتابي که در دست داريد صورتي کمابيش اصلاح‌شده از رساله دکتري نويسنده در دانشگاه تهران است. انگيزه اصلي از انتخاب موضوع «حقيقت» و پيگيري اين مضمون نزديک فيلسوف باستاني (افلاطون) و دو فيلسوف معاصر (هايدگر و گادامر)، عمدتاً برآمده از دغدغه‌اي شخصي و درعين‌حال فلسفي بوده است.

شکل‌گیری حوزه‌ای پژوهشی با نام «فرافلسفه» بیش از هر چیز معلولِ بحرانی است که فلسفه در عصر حاضر برای اثبات اصالت و توجیه کارآمدی خود با آن مواجه است. اما همین امر می‌تواند مزایایی برای فکر فلسفی به همراه داشته باشد. ازجمله اینکه بستر مناسبی برای بازخوانی نظام‌مند و مسئله‌محور از تاریخ فلسفه فراهم آورد. در این مقاله، تلاش بر این است که، در قالب چارچوب و الگوهای طرح‌شده در فرافلسفه، مروری بر رئوس اندیشۀ هایدگر صورت گیرد و مزایا و امکانات مندرج در آن جهت مشارکت در مباحث جاری فلسفه تبیین شود. در این راستا، ابتدا، ضمن مرور بر چهار رویکردی که محققان فرافلسفه به‌عنوانِ الگوهای کلی در فلسفه‌ورزی معرفی کرده‌اند، از نسبت تفکر هایدگر با هریک از این موارد پرسش می‌کنیم. این الگوها به‌ترتیب عبارت‌اند از: افلاطون‌گرایی، فلسفه به‌مثابۀ منطقِ علم، فلسفه به‌مثابۀ پژوهشی استعلایی و فلسفه به‌مثابۀ جهان‌بینی. در ادامه، باتوجه‌به مباحث جاری دربارۀ نسبت فلسفه با «روش‌شناسی»، تلقی هایدگر از چیستی فلسفه را، با تمرکز بر مسئلۀ «روش»، بازخوانی می‌کنیم و در انتها نیز، باتوجه‌به موارد قبل، ملاحظاتی دربارۀ تکوین دوگانۀ قاره‌ای و تحلیلی در فلسفۀ معاصر و نقش هایدگر در ایجاد و تعمیق این گسست بیان خواهیم کرد و این بازاندیشی را مقدمه‌ای قرار می‌دهیم برای بحث از امکانِ وحدت و تألیف بین این دو جریان در عصر حاضر.

تفکر وجودی کلیدواژه‌ای مهم درمقابلِ تفکر متافیزیکی-مفهومی است که بر بازنمود و تمثل مبتنی نیست و، ازراهِ مفهوم‌پردازی و مقوله‌سازیِ منطقی، سعی در کشف حقیقت ندارد. این تفکر معطوف به حقیقت وجود است و ما را دعوت می‌کند تا نسبت به وجود و ظهورات آن گشوده باشیم. این تفکر، باتوجه‌به آموزه‌های ابن‌عربی و نیز هایدگر، به وصف شاعرانه نیز قابل‌طرح است. ازاین‌رو، مسئلۀ اصلیِ این نوشتار بررسی تطبیقیِ تفکر وجودیِ شاعرانه ازمنظرِ هایدگر و ابن‌عربی است. این مطالعه به شیوه‌ای تحلیلی-تطبیقی صورت پذیرفته و نتایج ذیل را در بر داشته است: هر دو متفکر ادراک شاعرانه را نوعی مواجهه با حقیقتِ وجود می‌دانند، ادراکی که، ازطریقِ آن، انسان به حقیقتی فراتر از ظاهر پدیده‌ها دست می‌یابد. هایدگر معتقد است که هنر و به‌ویژه شعر جایگاه رخداد حقیقت است، شعری که در آن حقیقت خود را نشان می‌دهد و به گشایش افق‌های جدید در تفکر انسان منجر می‌شود. ابن‌عربی نیز هنر را به‌مثابۀ صنعت معرفی می‌کند که نمایانگر تجلی اسماء الهی در عالم است. او باور دارد که شعر، به‌عنوانِ هنر برتر، راهی به‌سویِ عالم غیب است و می‌تواند به انسان در مواجهه با حقیقتِ وجود یاری رساند. هرچند هایدگر و ابن‌عربی از پیشینه‌های فلسفی و عرفانی متفاوتی به این موضوع می‌پردازند، اما مواجهۀ آن‌ها با هنر و شعر بسیار مشابه است: ادراک شاعرانه به‌مثابۀ نوعی ادراکِ بی‌چگونگی و فراتر از تفکر منطقی ظهور می‌کند و همین شعر را جایگاه بروز حقیقت می‌کند، به‌نحوی‌که در زبان شعر رازِ هستی به سخن می‌آید (ظهور می‌کند). هنر و شعر اصیل، که ظهور وجود را در روشن‌ترین آشکارگی خود بیان می‌کند و راهی برای فهم حوالت وجود-اسم حاکم وجود است، سرچشمۀ وجودِ تاریخیِ یک قوم یا امت‌، در نزد هردو متفکر، است. درنتیجه، تفکر وجودی شاعرانه می‌تواند نقطۀ تلاقی میان فلسفۀ هایدگر و عرفان ابن‌عربی درک شود، جایی که شعر جایگاه ِظهورِ حقیقتِ وجود است و کلماتِ وجود را می‌نامد.

گفت‌وگوی میان هایدگر و فلسفۀ بودایی حول محورِ مفهومِ «فهمْ» در این مقاله مورد مطالعه قرار گرفته است. هایدگر و مکاتب بودایی بر این‌که «انسان» بخشی از جهانِ پدیداری است اتّفاق نظر دارند. مواجهه با تائوئیسم و ذن بودیسم، هایدگر را به سمت و سوی فضایی فراتر از محدودیت‌های فهمْ سوق داد؛ فضایی که نه هرمنوتیکی یا پدیدارشناختی، بلکه شاعرانه و مبتنی بر مراقبه‌ بود. نتایج حاصل از پژوهش نشان‌گر آن است که از یک سو اندیشۀ اگزیستانسیالیتیِ هایدگر به نوعی با آموزۀ بنیادیِ پرَگْیاپارَمیتَه مبنی بر اینکه فرم (صورت)، تهی و تهی، فرم است واجد هم‌خوانی است. و اساساً قرابتِ این آموزۀ مَهایانیستی با دیدگاهِ هایدگر مبنی بر این‌که هستی و نیستی در عمل «همان» هستند بود که اندیشمندان مکتب کیوتو را مجذب اندیشۀ هایدگر کرد. از سوی دیگر، فیلسوفانِ معاصرِ هند نیز در توافق با فلسفه‌های بودایی و هایدگر، فهمْ را طبیعتِ ذاتیِ آگاهی دانسته و مهم‌ترین رکنِ دستیابی به آن را حذف موانعی که توسّط شرطی‌شدگی ایجاد می‌شود، لحاظ کردند. پژوهش با استفاده از رویکرد تطبیقی به انجام رسیده و داده‌های آن از طریق منابع کتاب‌خانه‌ای گردآوری شده و با روش توصیفی – تحلیلی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند.

کتاب پیش رو می‌کوشد تا به مسئله زمان از دیدگاه دو متفکر دوران‌ساز جهان اسلام و غرب یعنی ملاصدرا و هایدگر بپردازد. اما آنچه این پژوهش را متمایز می‌کند، نقد و بررسی روش‌شناسی‌های مرسوم در فلسفه تطبیقی و تلاش برای گذر از آن و حرکت در افق «فلسفه میان فرهنگی» است و در این راستا ضمن معرفی «پولی لوگ» به‌عنوان برنامه یا الگوی پژوهشی، سعی می‌کند پژوهشی مطابق استانداردهای آن باشد و لذا خود را به‌عنوان «گامی در تحقق پولی لوگ» می‌داند.