جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از چالش‌های پیش روی انسان معاصر، مواجهه با کوری‌ها و بینش‌های مدرنیته است. تخصصی‌شدن علوم، جزئی‌نگری و غفلت از نگاه‌های کلان و کم‌رنگ‌شدن پیوند علم با دین و فلسفه با وجود همۀ دستاوردهایش، بحران‌هایی از قبیل جنگ‌های جهانی، مسائل زیست‌محیطی و بحران معنا را به دنبال داشته است. از نگاه هوسرل و هیدگر، توجه به جهان‌مندی انسان می‌تواند با به‌چالش‌کشیدن نگاه یک‌سویۀ جهانِ علمی، راه گذر از این بحران‌ها را هموارتر کند. در این نوشتار با بررسی تحلیلی و تطبیق اندیشه‌های هوسرل و هیدگر در این باب به این پرسش پاسخ می‌دهیم که جهان‌مندی در تفکر هر یک از آنها چه معنایی دارد و چه بینش‌هایی برای گذر از وضع موجود به وضع مطلوب ارائه می‌کند. به نظر می‌رسد جهان در اندیشۀ هوسرل، برخلاف ادعای هیدگر، وجهه‌ای سراسر ذهنی ندارد. ضمن اینکه تأثر هیدگر از اندیشه‌های هوسرل هم انکارناپذیر است. هوسرل با طرح زیست‌جهان و سخن‌گفتن از سطوح مختلف عینیت به دنبال احیای فلسفه و نجات انسان معاصر از بحران است. هیدگر هم با اتکا به جهان‌مندی انسان و پررنگ‌کردن هنر به ‌منزلۀ امری که توان برافراشتن جهانی دیگرگونه را دارد، به دنبال غلبه بر بی‌خانمانی انسان معاصر و گشودن افقی تازه رو به آینده است.

نیستی در فلسفه معاصر جایگاه ویژه‌ای یافته است و در اندیشه فلاسفه‌ای همچون هایدگر و دریدا تأملاتِ قابل‌توجهی به آن اختصاص داده شده است. نیستی هیچ‌گاه تبدیل به ابژه پژوهش نمی‌شود، زیرا در این صورت دچار استحاله، و تبدیل به‌چیزی در ردیف سایر موجودات خواهد شد، از این رو اندیشیدن به آن با واسطه صورت می‌گیرد. یکی از این واسطه‌ها زمان است که در فلسفه هوسرل، هایدگر و تاحدودی دریدا به آن پرداخته شده است. بنابراین می‌توان به‌واسطه زمان فهمی از نیستی حاصل آورد. هوسرل در پژوهش‌های پردامنه‌ای که در باب زمان‌آگاهی درونی داشت، با تقدم بخشیدن به بازیازی‌ها و پس‌یازی‌ها، نقشِ غیاب (به‌منزله نیستی) را در برابر حضور پررنگ کرد و نشان داد که چگونه غیاب مقوم امرِ حاضر (یعنی پدیدارها) است. بااین‌حال توسل او به یک آگاهی مطلق اجازه نداد تا این بصیرتِ بنیادینِ او بتواند تمامِ امکاناتِ خود را برای فلسفه آزاد کند. هایدگرِ متقدم نیز با تمرکز بر مبحثِ زمان، البته در یک سطح هستی‌شناسانه، با نیستی به‌منزله امکان، جهان و افقی که پدیدارها خود را در آن آشکار می‌کنند، مواجه شد. زمان برای هایدگر پیش‌نامی برای حقیقت بود، ازاین‌رو در هایدگر متأخر حقیقتِ هستی در مرکزِ توجه قرار می‌گیرد. در آنجا حقیقت به‌منزله نا-پوشیدگی، بر تذوت یک پوشیده‌داریِ مضایقه‌کننده دلالت دارد که خود را به‌عنوان یک نا-بنیاد نشان می‌دهد و در این نا-بنیاد است که وجود و موجودات (یا به‌طورکلی پدیدارها) خود را آشکار می‌کنند. این نابنیاد و همچنین پا پس کشیدنِ هستی برای هایدگر همان نیستی است. دریدا نیز با پرداختن به دیفرآنس بر دسترس‌ناپذیری و نابودگی آن تأکید می‌کند و درعین‌حال نشان می‌دهد که چگونه دیفرآنس با گذاشتن ردپاها و نیز فاصله‌گذاری و زمانی‌سازی پدیدارها را ممکن می‌کند. در این پژوهش، پدیدارشناسی و ساخت‌زدایی به نحو توأمان برای مواجهه با نیستی و نشان دادن جایگاه بنیادین نیستی برای پدیدار شدنِ پدیدارها به کار گرفته شده است.

مفهوم «زیست‌جهان» یکی از تأثیرگذارترین مفاهیم در اندیشة هوسرل متأخر است و تأملات پدیدارشناسانة او در باب بحران علوم اروپایی، حول این مفهوم می‌چرخد. بحران علوم نتیجة غفلت علم از بنیادهای خود، یعنی زیست‌جهان و شکاف میان جهان علمی برساخته و زیست‌جهان به‌مثابة مبنای آن است. این بحران به‌معنای توقف پیشرفت علوم یا ناتوانی در خلق نظریات علمی نیست، بلکه بحرانی پنهان و بنیادین است که از سیطرة عقلانیت علمی در تمام عرصه‌ها نشئت گرفته است. در اثر این غلبه، علوم نسبت خود را با زندگی، معنا و واقعیت‌های انسانی از دست داده و ماهیت انسانی خود را فراموش کرده‌اند، به‌گونه‌ای‌که غایت اصلی علوم (یعنی معنای آنها برای وجود انسانی) به محاق رفته است. رفع این بحران تنها از طریق تأسیس پدیدارشناسی استعلایی به‌مثابة علم متقن و بنیاد علوم که زیست‌جهان در مرکز آن قرار دارد، امکان‌پذیر است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی ارائة شرح و بررسی روشن و نظام‌مند از این طرح فلسفی هوسرل است.

مقالات این مجموعه، برگزیده ای است از نوشته های فلسفی _ منطقی "ضیاء موحد" که در قالب چهار بخش تدوین شده است : 1_ فلسفه منطق و زبان، 2 _ نقد منطق سنتی، 3 _ معرفی دو فیلسوف قرن بیستم ("ای .جی . ایر" و "ویلارد وَن اورمن کواین")، 4 _ فلسفه ریاضی ("مسئله پیوستار کانتور چیست ؟/ کورت گودل" و "صدق ریاضی / پال بنا سراف". "مقاله های بخش اول، بیشتر جنبه توضیحی و تعلیمی دارند. مقاله "مفهوم صورت در منطق جدید" نقدی است بر پیشنهادی از مرحوم دکتر حائری یزدی که قضیه های جزئی را هم به قیاس قضیه های کلی تاویل به شرطی کرده بودند... در این مقاله نقص این تاویل و ایرادهای آن به تفصیل شرح داده شده است....".