جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مساله تجرد و معنا و معیار آن از مسائل مهم فلسفه اسلامی است. تقسیم موجودات به مجرد و مادی از ابداعات فلسفه اسلامی است. شناخت مبدأ و معاد، شناخت عالم و آدم با رویکرد الهی در گرو معنا و معیار تجرد است. فیلسوفان الهی از گذشته تا به حال تعاریف و معیارهایی را برای تجرد بیان کرده‌اند که قابل نقد و بررسی است. تجرد، نقش اساسی در تفسیر مراتب عالم در نظام سینوی دارد. در قوس نزول و تفاوت مرتبه فوق عقل و واجب الوجود، مرتبه عقول و نفوس فلکی و انسانی با معیار تجرد قابل توضیح است. در قوس صعود نیز تعقل و طی مراحل استکمال عقل نظری مبتنی بر نظریه تجرید و افاضه صور معقوله است. تبیین نبوت عقل نظری و معاد روحانی نیز ارتباط تنگاتنگی با تجرد دارد. در مجموع بسیاری از مسائل در هستی شناسی یا معرفت شناسی سینوی بر مبنای مهم تجرد و معیار آن استوار است. ابن سینا در آثار خود معیارهای متعددی برای تجرد ذکر کرده است. از سوی دیگر وی از تجرد واجب الوجود، عقول و نفس ناطقه سخن گفته است. آیا معیار تجرد برای این مصادیق متفاوت مجرد یکسان است؟ وی در اثبات تجرد نفس از تجرد قوه عاقله و صور معقوله مدد گرفته و آنها را مجرد دانسته آیا تجرد و معیار آن برای قوه عاقله و صور معقول و عقول و واجب‌الوجود یکسان است؟ آیا قیام بالذات از معیارهای تجرد است و در مورد این مصادیق جامعیت و سازگاری دارد؟ چگونه این معیار در مورد صور معقول لحاظ می شود؟ آیا معیار فعلیت محض جامعیت و سازگاری دارد؟ شیخ می گوید عقل هیولانی با اشراق عقل فعال فعلیت می یابد. قوه و هیولا برای عقل چه معنایی دارد؟ این سخن ابن سینا با افاضه ای بودن صور معقول چگونه سازگار می شود؟ ابن سینا از مجرد نبون صور خیالی سخن گفته از سویی صور خیالی را از برخی ویژگی های مادی مبرا دانسته است. تفاوت این صور با صور محسوس و معقول چیست و آیا این صور دارای مرتبه ای از تجرد نیستند؟ اینها بخشی از پرسش های مربوط به جامعیت و سازگاری معیارهای تجرد نزد ابن سینا است. این رساله بر آنست که با استقصای معیارهای تجرد در آثار ابن سینا سخنان وی در مورد مجردات در عالم عین و ذهن را محک بزند و به نقد و بررسی جامعیت و سازگاری این معیارها در این دو ساحت بپردازد

ابن سینا و سهروردی، به عنوان دو فیلسوف برجسته ایرانی، دیدگاه های فلسفی والاهیاتی عمیقی درباره رابطه خداشناسی و اخلاق ارائه کرده اند که در راستای دستیابی به سعادت بررسی می شود. ابن سینا، براساس نظام فلسفی خود سعادت را در پیوند مستقیم با عقل و فعالیت های عقلی می بیند و معتقد است که شناخت خداوند و عمل به اخلاقیات توسط عقل و حکمت هدایت می شود. اما سهروردی واسط شناخت و سعادت را نور می داند و با تلفیق مباحث عرفانی، به رویکرد شهودی در این مسیر قائل است و سعادت را در نور معرفت می بیند که به واسطه توحید عرفانی و انوار الهی حاصل می شود. در این تحقیق در نظر داریم که علاوه بر آشنایی با نظریات این دو فیلسوف به بیان تطبیقی تفاوت و شباهت نظریات آنان درخصوص رابطه خداشناسی و اخلاق بپردازیم و ضمن بررسی تطبیقی آراء این دو متفکر، تلاش شده تا به درک بهتری از پیوستگی مفاهیم خداشناسی، اخلاق و سعادت پرداخته شود و تاثیرات متقابل آن بر یکدیگر از نظر این دو فیلسوف روشن گردد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که هر دو فیلسوف برای خداشناسی اهمیت بالایی قائل هستند و تفاوت آنها در روش شناخت است. ابن سینا بر روش عقلی و استدلالی تأکید می کند و سهروردی بر روش شهودی و اشراقی. در رابطه با رابطه خداشناسی و اخلاق نیز هر دو فیلسوف معتقدند اخلاق در خداشناسی ریشه دارد اما ابن سینا برای درک اخلاق به عقل عملی توجه می کند و سهروردی اخلاق را ناشی از شهود و معرفت قلبی می داند. همچنین هر دو فیلسوف سعادت حقیقی را در نزدیکی به خداوند می دانند و سعادت اخروی را برتر و مهمتر از سعادت دنیوی و در نهایت هر دو نظام انسان را به سمت خداشناسی و اخلاق و رسیدن به سعادت راهنمایی می کنند.

وحی به‌عنوان مهمترین آموزه دینی مورد تحلیل و موشکافی بسیاری از فیلسوفان مسلمان قرار گرفته و آنها کوشیده اند با وجود دیدگاههای مختلفی که نسبت به عقل و حدود و قلمرو آن در فهم وحی وجود دارد ،تبیینی عقلانی از وحی ارائه دهند،تا هم حقیقت آن کشف و هم شبهات مربوط به آن رفع شود. ابن‌سینا در مقام برجسته ترین متفکر مشائی و ملا صدرا، بنیانگذار مکتب حکمت متعالیه تبیین ویژه ای از وحی ارائه داده اند،که تاثیر بسزایی بر عالمان وفیلسوفان بعد از خود برجابی گذاشته است. در این نوشته سعی شده است تا دیدگاه این دو فیلسوف در باب رویکرد فلسفی به قرآن کریم باروش توصیفی تحلیلی تبیین شود و با بیان تعریف دقیقی از وحی و عقل و رابطه بین این دو از منظر قرآن ،حدیث وعلما و متکلمان اسلامی مشخص شود که هیچ تعارضی بین این دو وجود ندارد و هر دو دارای یک مقصدند.از جمله نو آوریهای این نوشته بررسی و واکاوی ابعاد مختلف تبیین فلسفی وحی و مبادی فلسفی وحی شناسی از نگاه هرکدام از این دو فیلسوف که شامل عقل فعال،عقل قدسی ، قوه متخیله نبی،عالم مثال واتصال و اتحاد نبی باعقل فعال و ...به طور جداگانه و مقایسه و تطبیق آنها است.دست آوردی که این نوشته به همراه دارد ایجاد برداشتی صحیح از رویکرد فلسفی این دو فیلسوف بزرگ به قرآن و میزان توفیق هرکدام در فهم و تفسیر قرآن کریم -البته در حد وسع این نوشته-می باشد.

نوشتار حاضر به بررسی مفهوم بی‌کرانگی و عدم‌تناهی خداوند در نظام فکری ابن‌سینا، ملاصدرا و مکتب تفکیک می‌پردازد. این مفهوم رابطه‌ی مستقیمی با توحید خداوند داشته و به‌مثابه زیربنا، شاکله‌ی هر جهان‌بینی توحیدی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. آنچه در مکاتب توحیدی از جمله در مکتب ابن‌سینا، ملاصدرا و تفکیکیون مورد توجه است کوشش آن‌ها مبنی بر زدودن حدود از ساحت حق‌تعالی است. در تفکر ابن‌سینا هرچند به‌طور مستقیم به خدای نامتناهی اشاره نشده‌است، اما آنچه در فلسفه‌ی او رخ داده و آن را نسبت به مکاتب گذشته متمایز می‌کند، کوشش او برای اثبات واجب‌الوجود بالذات به‌عنوان موجودی بی‌نیاز از غیر است که بر همین مبنا حدپذیر از غیر خود نیست. ردپای این تفکر و زدودن حدود از واجب‌الوجود در تمامی الهیات ابن‌سینا قابل مشاهده است. اوج این تفکر در الهیات ملاصدرا و براساس اصالت وجود و وحدت وجود به منصه‌ی ظهور می‌رسد. در جای‌جای فلسفه‌ی صدرا سخن از موجود نامتناهی بلکه فوق نامتناهی به‌میان می‌آید و درحقیقت با تبیین مراتب وجود، عدم‌تناهی تصور روشن‌تر و تعریفی به مراتب ایجابی‌تر پیدا می‌کند که صدرا از طریق همین تصور از خدای نامتناهی، بخش‌های مختلف الهیات خود را نظم و انسجام می‌بخشد. فلسفه‌ی صدرا تبیینی از موجودی بی‌کران و صفات و ویژگی‌های آن می‌دهد، که از‌این‌طریق به وحدت و توحید خداوند نیز معنایی تازه‌ می‌بخشد. امّا برخی از مکاتب از جمله مکتب تفکیک به‌خلاف ادعای فلاسفه‌ای همچون ابن‌سینا و ملاصدرا با انتساب صفت عدم‌تناهی به خداوند مخالف‌ بوده و اعتقاد به خدای نامتناهی را برابر با شرک می‌دانند. این گروه معتقدند که مفهوم نامتناهی مربوط به موجودات مقداری بوده و خداوند متعالی‌تر از آن است که منتسب به متناهی و عدم‌تناهی باشد. با‌بررسی دقیق‌تر مشخص می‌شود تفکیکیون در مبانی خود خدایی را به تصویر می‌کشند که متباین با اشیاء، بری از صفات آن‌ها و بسیار متعالی است. منبای اصلی چنین ادعایی به انکار علیّت در تفکر اهل تفکیک بازمی‌گردد. نکته‌ی حائز اهمیت این است که گرچه این گروه داعیه‌دار انکار عدم‌تناهی برای خداوند هستند، امّا صحبت از خدایی متعالی و مباین با سایر موجودات نشان از دغدغه‌ی تفکیکیون مبنی‌بر اثبات خدایی است که به‌‌خلاف مخلوقات محدود نبوده و از‌این‌طریق حدود را از خداوند زدوده و در پی تبیین موجودی لاحد هستند.

یکی از مهم ترین مسائل غیر قابل انکاری که همواره فکر انسانها را به خود مشغول کرده مسئله مرگ و نحوه مواجهه با آن است که به عبارتی منجر به ترس و اضطراب از مرگ می شود . اگر به مسئله مرگ هراسی درون افراد پاسخ داده نشود ، این هراس با گذر زمان حاد شده و باعث مختل شدن زندگی می شود. در منظومه فلسفه اسلامی، ابن سینا راه حل های قابل توجهی در مورد مرگ هراسی ارائه کرده است ؛ همچنین از دید فلاسفه وجودی ، سوالات مختلفی پیرامون مرگ ، چیستی و ارتباط آن با معنای زندگی و نهایتا اضطراب مرگ یا مرگ هراسی وجود دارد . در حالی که هنوز تعریف مشخصی از اضطراب مرگ صورت نگرفته ولی ابن سینا تلاش کرده متناسب با جهان بینی فلسفی خود تعاریف متفاوتی را ارائه دهد . ، بوعلی ترس از مرگ را نتیجه ی جهل انسان از پدیده مرگ می داند ؛ و راهکار او این است که بهتر است در ابتدا حقیقت ومعنای مرگ برای فرد معلوم شود . روان شناسی وجودی نیز که در امتداد فلسفه وجودی پدید آمد ، به دنبال احیای مسئله مرگ آگاهی برای همه مردم است چراکه ویژگی های مثبتی را در پی دارد ، از جمله : ایجاد زندگی اصیل ، دوری از اعمال ناشایست ، ملموس شدن و این جهانی بودن مرگ ، پرهیز از روزمرگی ، پوچی و نیستی . در نظر اگزیستانسیالیست ها مرگ واقعیتی محسوب نمی شود بلکه یک نوع امکان به شمار می آید که خصوصیت اصلی آن اینست که هر لحظه می تواند به وقوع بپیوندد .

«الهیات سلبی» دیدگاهی در حیطه صفات الهی است که ازدیرباز تا به امروز مطرح شده ، این نظریه دارای طیف وسیعی است که از نفی برخی صفات تا نفی مطلق صفات را شامل میشود ، و دارای ابعاد هستی شناختی ، معرفت شناختی و معناشناختی میباشد.در مقاله «الهیات سلبی از منظر ابن سینا»، تبرایی ادعا کرده است که ابن سینا در هر سه حیطه قائل به الهیات سلبی بوده است ودلایلی برای هر یک از حیطه ها اقامه میکند. وی در پایان نامه «عوامل معرفتی شکل گیری مفهوم واجب الوجود نزد ابن سینا و پیامدهای فلسفی و کلامی» ادعا میکند تلقی ابن سینا از صفات الهی مانند الهیات سلبی با رویکرد افلوطین میباشد ، به این معنا که خداوند ماورای عالم بوده ولی این به معنای نبود او نیست، همچنین ابن سینا همچون فلوطین- که احد را نافی تمام کثرات میداند ولی با عنوان «خیر» در مقام اثبات از او یاد میکند - برای توصیف خدا «واجب الوجود» را به کار میبرد. در این پایان نامه قصد دارم به بررسی رویکردهای گوناگون الهیات سلبی پرداخته و دلایل نسبت الهیات سلبی به ابن سینا را شرح و نقد کنیم.

تأویل فلسفی به‌عنوان یکی از ابزارهای تحلیل و تفسیر معانی باطنی و رمزی در متون دینی اهمیت بسیاری دارد و به کشف حقایق نهفته در قرآن کمک می‌کند. اهمیت این موضوع در تاریخ فلسفه اسلامی مشهود است، چرا که فیلسوفان بزرگی مانند ابن سینا و سهروردی به تأویل فلسفی پرداخته‌اند. هدف اصلی این پژوهش بررسی این پرسش است که آیا تأویل فلسفی از دیدگاه این دو فیلسوف می‌تواند به‌عنوان ابزاری معتبر برای کشف حقایق قرآنی مورد قبول باشد؟ یافته‌ها نشان می‌دهد که اتهاماتی مانند تحمیل فلسفه یونانی بر قرآن به ابن سینا و نقدهایی مانند خلط معنای تأویل به سهروردی وارد شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ابن سینا تأویل رمزی و باطنی دارد و تأویل سهروردی بر اساس نظریه شهود و حکمت اشراقی است. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که تأویل فلسفی این فلاسفه استحکام و اعتبار کافی دارد و می‌تواند به کشف حقایق قرآنی کمک کند.

ابن سینا از جمله فیلسوفان مسلمانی است که به نحو نظام مند در آثار خود به بحث حدس و چیستی آن پرداخته است. در مقاله حاضر با استفاده از روش تحلیلی- تطبیقی به این سؤال اساسی پاسخ داده می-شود که چه تفاوتی بین دیدگاه ملاصدرا و ابن سینا در باب چیستی حدس و کارکرد آن وجود دارد و ملاصدرا در این بحث تا چه حد وامدار ابن سینا می باشد. دیدگاه ابن سینا درمورد حدس در طول حیات فکریش تغییر یافته است و ما با دو نظریه یکی نظریه استاندارد و دیگری نظریه بازبینی شده در آثار ابن سینا در بحث چیستی حدس مواجهیم. فیلسوفان پس از ابن سینا از جمله ملاصدرا ضمن عدم توجه به این دو رویکرد ابن سینا در تبیین چیستی حدس، خوانشی تلفیقی از آثار وی داشته اند که بر اساس آن فکر عبارت است از حرکت ذهن برای کشف حد وسط. این حرکت در حقیقت نوعی تکاپوی ذهنی در بین معلومات برای کشف حد وسط است. اما حدس کشف آنی حد وسط بدون نیاز به حرکت و تکاپوست و وقتی حدس به اوج قوت خود برسد از آن با نام ذکاء یاد می‌شود. ملاصدرا نیز همین خوانش تلفیقی از چیستی حدس را در آثار خود دنبال می‌کند هر چند وی در برخی موارد اختلافاتی با ابن سینا دارد که از جمله آنها می توان به بحث کارکرد حدس در حیطه تصورات یا تصدیقات، حدس و مراتب عقل، نقش عقل فعال در حدس، تفاوت انسانها در دارا بودن حدس، حصولی یا حضوری بودن حدس اشاره کرد.

معاد جسمانی از چالش‌برانگیزترین مسائل فلسفه اسلامی است که فیلسوفان بزرگی چون ابن سینا و ملاصدرا را به ارائه تبیین‌های متفاوتی واداشته است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و تمرکز بر آثار اصلی این دو فیلسوف، استدلال می‌کند که ریشه بنیادین اختلاف نظر آن‌ها در تبیین معاد جسمانی، بیش از هر عامل دیگری، به تلقی متفاوتشان از ماهیت، نقش و سرنوشت “بدن انسانی” بازمی‌گردد. ابن سینا با دیدگاهی دوگانه انگار و عمدتاً ابزاری نسبت به بدن، آن را جوهری متمایز از نفس، فسادپذیر و حتی مانع کمال نهایی نفس می‌داند. این نگرش، تبیین فلسفی بازگشت عین بدن عنصری را با محذورات جدی (امتناع اعاده معدوم، مشکل هویت) مواجه ساخته و او را به سمت تعبد به شرع در این باب سوق می‌دهد. در مقابل، ملاصدرا با تکیه بر مبانی حکمت متعالیه (اصالت وجود، حرکت جوهری)، بدن را مرتبه‌ای نازل و پویا از وجود نفس و در حال تکامل ذاتی به تبع حرکت جوهری آن می‌شمارد. این نگرش وحدت‌گرا و تکاملی، زمینه را برای ارائه تبیینی فلسفی از معاد جسمانی فراهم می‌آورد که در آن، بدن اخروی (مثالی)، نه اعاده بدن معدوم، بلکه مرحله تکامل‌یافته بدن دنیوی و ظهور نفس در نشئه‌ای بالاتر است که توسط خود نفس و متناسب با ملکاتش ایجاد می‌شود. بنابراین“فلسفه بدن”، نقطه عزیمت و کلید فهم گذار از رویکرد مشائی به صدرایی در مسئله معاد جسمانی است.