جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصل دیالکتیک نور و ظلمت یکی از ممیّزه‌های حکمت مغانی است که به‌سبب استمرار معنویت ایرانی به دورۀ اسلامی نیز انتقال یافته است. دو اصل مینوی سْپِنْتَه‌مَینیو و اَنْگْرَه‌مینیو در تعالیم زُروانی، در نزد برخی از عرفای اسلامی همچون منصور حلاج و عین‌القضات همدانی، با نام‌های احمد (صلعم) و ابلیس مطرح شده و به‌ترتیب، اصل هدایت و ضلالت به شمار رفته‌اند. به یُمن فلسفۀ اشراق سهروردی، راز و رمز حقیقت توحیدی اصل دیالکتیک نور و ظلمت از پردۀ استتار بیرون می‌آید و به مدد برهان‌هایی که وی در نظام نوری خود برای صدور کثرت از واحد و صدور شرّ از خیرِ مطلق بیان می‌کند، راز و رمز گفته‌های عرفای وحده‌الشهودی بر ما روشن می‌شود. یکی از حکما و فلاسفۀ مشرقی که در باب ابلیس و وجودِ توأمان نور و ظلمت، در آثار خود دیدگاه خاصی را مطرح کرده، افضل‌الدین کاشانی، حکیم و فیلسوف قرن ششم و هفتم هجری است. وی در رسالۀ جاوِدان‌نامه سه فصل را به ابلیس و ماهیت آن اختصاص داده است که با دقت در عبارات او می‌توان طنین دیدگاه مغانی را شنید؛ به‌ویژه آنکه فلسفۀ آگاهی‌محور او همچون حکمت اشراق بر پایۀ دیالکتیک نور و ظلمت بنا شده و وی از ادراک و آگاهی با رمز «روشنایی» و «پیدایی» سخن می‌گوید و از ناآگاهی و بی‌خبری با رمز «تیرگی» و «پنهانی». در این مقاله، به مدد حکمت اشراق سهروردی، آراء باباافضل در باب ظلمت و تیرگی و مظهر آن ابلیس، بررسی و با شواهدی از تعالیم زروانی در متون باستانی و نیز آراء عین‌القضات همدانی به تبیین دیدگاه او پرداخته شده است.

توحید افعالی مانند توحید ذاتی و صفاتی از مراتب نظری توحید است؛ یعنی به حوزه باورهای انسان تعلق دارد؛ توحید افعالی به معنای حصر فاعل و موثر حقیقی به خدااست. دین پژوهان در تبیین توحید افعالی دیدگاه‌های مختلفی ارائه داده‌اند برخی مانند اشاعره جانب (توحید افعالی) جبر راگرفته و برخی هم مانند عالمان تجربی در نقطه مقابل، جانب نظام علیت را مقدم داشتند. در این بین برخی هم تلاش نموده اند با راهکارهای مختلف- مثل علل اعدادی، علل طولی و تشان- به امکان جمع آن دو تاکید نماینددر این نوشتار تلاش شـده است دیدگاه سهروردی را در موضوع توحیدافعالی به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و با مراجعه به کتاب های ایشان، مورد دقت و بررسی قرار گیرد. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که از منظر شیخ اشراق هر فعل واثری در عالم هستی حدوثا وبقاء فعل حق است و به اراده ازلی حق تعالی منسوب است و هیچ کس نمی تواند به اراده مستقل خود فعلی اثری را تحقق بخشد. خدای متعال هم خالق تمام جهان هستی هم مربی عالم وهم بر رازق و حاکم برآفرینش می باشدو هیچ کس نیست که در این امور شریک او باشد هر فعلی در عالم منسوب به خدا ومشمول اراده حق است وهیچ کس با او در هیچ اراده وفعلی شرکت ندارد بنابراین هر اراده و فعلی که از انسان صادر می شود در حقیقت فعل و اراده خدا و منسوب به اوست. ایشان در مسئله توحید افعالی نه مانند، اشاعره جانب جبر را گرفته و نه مانند عالمان تجربی جانب نظام علیت را مقدم داشتند. بلکه با راهکارعلل طولی به امکان جمع آن دو تاکید کرده است.

هدف از نگارش مقاله حاضر آن است تا نشان دهد، سهروردی فیلسوفی است که مکتب فلسفی اشراق را به وجود آورده ، و در فلسفه اش از اندیشه های عرفانی، ذوقی، و فلسفه افلاطون و افلاطونیان تاثیر پذیرفته و نگرش او به عالم هستی بر خلاف مشائیان بود و این حکمت از عرفای پیش از آن خصوصا عرفان ابن عربی تاثیر عمده ای گرفته و از آن جمله ، این دو متفکر هر دو قائل به قاعده امکان اشرف هستند و حقیقت را به صورت تشکیکی تصور میکنند. سهروردی ازین حقیقت تشکیکی به حقیقت نور و ابن عربی به حقیقت وجود تعبیر می کند ولی هر دو به نور الانوار قائلند، و سهروردی به اصالت نور معتقد است و وجود را مفهومی ذهنی و از اعتبارات عقلی می داند. بدین ترتیب ، در نگارش این مقاله بررسی تاثیر مساله عرفان ابن عربی بر افکار شیخ اشراق و توضیح و بسط آن محور اساسی است .

این پژوهش، که با استفاده از روش پژوهش کیفی از نوع تحلیل محتوای کیفی لورنس باردن انجام شده بر هدف بررسی روش شناخت حقیقت از دیدگاه شیخ اشراق و تبیین دلالتهای آن برای برنامه درسی مبتنی است. طبق نتایج این مطالعه می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که شیخ اشراق، شناخت را شامل شناخت فطری، شناخت حسی و شناخت خیالی، شناخت عقلی و شناخت شهودی می‌داند؛ قلمرو شناخت را عالم مثال می‌داند و روش شناخت را همراهی عقل و کشف، قوانین قطعی و بدیهی عقل معیار کشف و شهود، تقدم و برتری دین بر عقل و کشف می‌داند؛ منابع شناخت را عقل، شهود، تجربه‌های عرفانی می‌داند که از طریق تهذیب نفس و سلوک عرفانی به‌دست آمده است و طراحی برنامه درسی بر اساس دیدگاه سهروردی بر هدف قرب الی‌الله یا فنای فی‌الله، تعامل دانش‌آموز و معلم و محور قرار دادن دانش‌آموز به‌عنوان منبع اطلاعات و تصمیمات برنامه درسی با «هدف تحقق خود» یا همان «تجربه حضوری» فرد مبتنی است که از طریق روشهای مبتنی بر شهود، عقل و خودسنجی به‌دست می‌آید.

هدف: این مقاله به بررسی و نقد خوانش ملاصدرا از شیخ اشراق در مسئلۀ رابطۀ نور و وجود می‌پردازد. روش: در این ‌تحقیق از روش تحلیلی توصیفی که در پژوهشهای نظری مد نظر است، بهره برده‌ایم. یافته‌ها: ملاصدرا نور مورد نظر شیخ اشراق را با وجود، یکی می‌داند. این اعتقاد پایه‌ای می‌شود تا همۀ آرای شیخ اشراق را وجودی تفسیر کند؛ در حالی که دلایل چندی نشان می‌دهد نور مورد نظر شیخ اشراق با وجود صدرایی یکی نیست؛ دلایلی از جمله: «1. اقسام نور و وجود یکی نیست؛ 2. تقابل وجود و ماهیت با تقابل نور و ظلمت به یک نحو نیست؛ 3. تشکیک انوار با تشکیک وجود متفاوت است؛ 4. وجود در نزد شیخ اشراق اعتباری، ولی نور امری حقیقی است؛ 5. ملاصدرا خود گاهی به سعۀ وجود نسبت به نور اعتراف دارد؛ و...». نتیجه‌گیری: آنچه شیخ اشراق را به تعبیر نور می‌رساند، شروع فلسفه از نفس است؛ بر خلاف روش صدرا که از رویکردی عالم‌محورانه و در نتیجه از تمایز «وجود و ماهیت»، فلسفۀ خود را سامان می‌دهد. اگر تفاوت در شروع فلسفه را از ویژگی‌های تفاوتهای ساختاری دو مکتب بدانیم، هم اقتضای تفاوت در ساختار دو حکمت و هم دلایل محتوایی اشاره شده ثابت می‌کند نور مورد نظر سهروردی با وجود یکی نیست و در نتیجه، خوانش ملاصدرا از شیخ اشراق تأویل‌گرایانه است.

"اما شیخ اشراق درست در نقطه مقابل پاسکال قرار گرفته و به معنای دقیق کلمه از فیلسوفان بزرگ محسوب می‌شود که درتمام مباحث و مسائل فلسفه بحث و تحقیق نموده تا جایی که نظریات ابداعی گوناگونی چه در فلسفه نیز از خود به یادگار باقی گذاشته است. (12)5-از ویژگیهای مشترک آنها این است که شهود را نقطه آغازی برای اثبات بی‌واسطه واقعیب و سر منشأ شناخت آن به حساب می‌آورند (13) از نظر آنان شهود باطنی طریقی در مقابل استدلال و بخشی از علم در مقابل علم حصولی(البته از نظر شیخ به معنای دقیق‌تر برای دستیابی به معرفت‌های حقیقی، معرفی شده است. (18)و اما نقاط افتراق این دو شخصیت از این قرار است:1-از آنجا که پاسکال در باره ادراک حسی و عقلی تردید روا می‌دارد و دست آنها را از شناسایی عالم فوق طبیعی و مباحث الهیات کوتاه می‌کند و صریحا می گوید که عقل ما نمی‌تواند در مورد هستی و یا عدم وجود خدا و نیز چیستی او چیزی ادراک کند. 2-قلمرو معرفتهای حسی و عقلی از نظر پاسکال نهایتا در ریاضیات و هندسه و علوم تجربی است و خارج از مرزهای یاد شده حس و عقل کار آیی ندارند، بلکه این دل است که امور مربوط به ما بعد الطبیعه را درک می‌کند. 83-24(18)-مجموعه مصنفات شیخ اشراق ج 3، پیشین، ص 431- 429-447-446 و محمد شهرزوری(1372)شرح حکمة الاشراق، ص 509، و فلاسفه بزرگ، پیشین ص 66-65 و اندیشه‌ها و رسالات، بلز پاسکال(1351)ترجمه رضا مشایخی، ص 433."