جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

"(به تصویر صفحه مراجعه شود) در هرحال در مورد تاریخ تولد و مرگ سهروردی اختلافاتی وجود دارد و آنچه ما در مورد جزئیات زندگی او می‌دانیم(مانند واقعهء مرگ و شهادت و رابطهء او با فرزانگان و تفکر ایران باستان)قرین ابهامات و تردیدهایی است. بنابراین در تبدیل‌ تاریخ‌های هجری قمری به میلادی باید توجه کرد که اگر این تبدیل مربوط به پیش از سال 2851 میلادی باشد (مثل تاریخ تولد شیخ)نمی‌توان براساس تاریخ گریگوری که امروزه متداول است،تاریخ‌ها را تطبیق کرد. (به تصویر صفحه مراجعه شود) ژولیون سزار اوضاع نجومی در طی سال 945 هجری قمری از آنجا که ما نمی‌دانیم شیخ در چه ماه و یا روزی از سال 945 ق به دنیا آمده است،لذا معیار را اول محرم 945 ق می‌گذارم و به بررسی حرکت سیارات در طی یک سال قمری در پهنه منطقه البروج می‌پردازم. رفع برخی خطاهای متداول (به تصویر صفحه مراجعه شود) یکی از حکایات و روایات که در حاشیهء زندگی شیخ اشراق طرح شده است ورود شمس تبریزی به حلب در آستانه یا کمی پس از شهادت شیخ اشراق است؛و اینکه شمس تبریزی که خود در بی‌پروایی شهره بود،شجاعت‌ و بی‌پروایی سهروردی را عالم مرگ اومحسوب کرده است. و سرانجام بنابر قوانین علم احکام نجوم که امروزه یکسره لغو و باطل قلمداد می‌شود،ولی در گذشته و نزد قدما از عزیزترین علوم محسوب می‌شده است،تاریخ دقیق تولد شیخ اشراق در 42 آوریل 4511 میلادی و در ساعت 42:21 ظهر بوده است."

بیش از چهل سال است از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد، انقلابی که بنا به گفته بنیانگذار کبیرش امام خمینی(ره) انفجار نور بود، انفجاری نوری که تشعشعات نورش بعد از گذشت چهار دهه؛ بهتر و ملموس‌تر می‌توان دید و حس کرد و عمق کلام امام بیشتر پی برد. هم اینک نه تنها جوامع اسلامی؛ بلکه جوامع غیرمسلمان را نیز از این نور بهره مند نموده است و نور اسلام را در دل ها تابانده است و خفتگان عالم را از خواب عقب ماندگی و کاستی ها موجود و رفع ظلم و ستم های جاری بیدار ساخته است. این بیداری که از آن در کشورهای اسلامی به بیداری اسلامی یاد می‌شود حاصل جنبش، قیام ها، شورش ها و انقلاب‌های مختلف در سراسر جهان اسلام بود که گسترده‌ترین انقلاب برآمده از آن، انقلاب‌اسلامی است. ابعاد تأثیر نور انقلاب اسلامی بر بیداری عمیق و گسترده است. این تأثیرات در دو بخش تأثیرات کلی (جهانی) و تأثیر بنیادی در اکثرکشورهای مسلمان پدید آمده است و بر اساس یافته‌های کتابخانه و مصاحبه عمیق حال آیا می-توان وضع موجود بیداری امت ها را تجلی از نور انقلاب اسلامی برشمرد؟

صفت اراده خداوند یکی از مباحث بسیار دشوار و پیچیده در فلسفه و کلام اسلامی است. فلاسفه مسلمان معمولاً اراده الهی را به علم، حب و مانند آن ارجاع داده اند. در این مقاله نظریه شیخ اشراق درباره اراده خداوند بررسی شده است. مطالب شیخ اشراق درباره اراده الهی در بادی امر ناهماهنگ به نظر می آید. ایشان در موارد زیادی بر نفی اراده از واجب تعالی استدلال کرده و در مواردی نیز آن را پذیرفته است. از مجموع مطالب ایشان چهار استدلال بر محال بودن اراده در واجب تعالی استفاده می شود. غنی مطلق بودن واجب الوجود، ذاتی بودن افعال باری تعالی، دوام فعل خدای متعال و تلازم اراده با غرض ورزی محورهای اصلی ادله شیخ است؛ البته شیخ اشراق در مواردی نیز اشارات یا تصریحاتی بر پذیرش اراده واجب تعالی دارد که پس از بررسی دقیق معلوم می شود همه آنها یا ضعف دلالی دارند یا ضعف سندی؛ بنابراین جمع بندی عبارات شیخ اشراق ما را به نظریه نفی اراده در واجب تعالی منتهی می کند. مهم ترین اشکال نظریه شیخ اشراق عدم توجه به متون دینی به ویژه قرآن است که صفت اراده را بارها به خداوند نسبت می دهد.

از نظریه ی علم حصولی که معتقد است هنگام علم به اشیاء صورتی از آنها در نزد ذهن حاضر می شود دو قسم تفسیر ارائه شده است که با عناوین نظریه ی شبح و عینیت ماهوی شناخته می شود. بر نظریه ی عینیت ماهوی، اشکالاتی معنون به وجود ذهنی وارد شده است. علی رغم اینکه ملاصدرا معتقد است اشکالات وجود ذهنی صرفاً نظریه ی عینیت ماهوی را نشان گرفته است اما شیخ اشراق لااقل اشکال «کلی بودن جزئی» را وارد بر اصل نظریه ی علم حصولی و در نتیجه نظریه ی شبح نیز می داند. نظریه ی تمایز حملین ملاصدرا که در پاسخ به اشکال «جزئی بودن کلی» مورد استفاده قرار گرفته است، به نظر می رسد برگرفته از راه حل شیخ اشراق در پاسخ به این شبهه باشد. اما این پاسخ با این مشکل مواجه است که لازمه ی آن یا داشتن صفات ذاتی متضاد برای صورت ذهنی و یا وجود ماهیتی مبهم برای آن است. قبول نظریه ی شبح از سوی شیخ اشراق با اشکال عدم وضوح و غیر قابل تصور بودن مثال و شبح برای شیء خارجی مواجه است و نظریه ی عینیت ماهوی ملاصدرا نیز صرفاً ادعایی اثبات نشده است.

"در ضمن این قسمت داستانی،فصل ششم اختصاص به توصیفی دارد که عشق از ولایت خود بر زلیخا فرو می‌خواند و آن بیان رمزی دل‌انگیزی است از آفرینش عالم و آدم‌ که اساس فلسفی آن را در آثار حکما و فلاسفهء قبل از سهروردی نیز می‌توان دید. به هرحال،با آن که این منظومه‌ها از نظر زمان بر رسالهء شیخ اشراق مقدم نیست و طبعا پرداختن ما بدانها تنها در حد اشاره‌ای خواهد بود،نکتهء اخیر شاهدی است بر این‌ که در ادب فارسی،چه به نظم و چه به نثر نه تنها قبل از سهروردی بلکه پس از او نیز داستان یوسف و زلیخا جز به صورت تاریخی-دینی مورد توجه قرار نگرته و جز شیخ‌ اشراق هیچ شاعر و نویسنده‌ای نتوانسته از آن شاهکاری بدیع بیافریند. این جا یوسف رمزی است از حسن و عقل، زلیخا از عشق و نفس،یعقوب از جسم و حزن،بدین‌سان آن‌گاه دگرباره ستارگان، خورشید و ماه دربارگاه انسان کامل پیشانی بر خاک خواهند سایید که«شناخت حق»و «شناخت خود»و«معرفت عالم کون و فساد»با هم یکجا گرد آیندح‌ انسان و کمال در نظر شیخ اشراق هدف غائی فلسفه،نجات نفس از زندان ظلمانی هوی و هوس‌ است. هرچه از شیوایی نثر شیخ‌ اشراق سخن رفته است همه از این اصل نخستین سرچشمه می‌گیرد که او جهان مجرد جواهر اندیشه و حکمت را به خلوت‌سرای دل که تجلیگاه بیواسطهء حقایق و عرصهء کشف‌ و شهود است می‌کشاند و با تکیه بر مضامین قرآن از رمزهایی که هریک ریشه در اعماق‌ فلسفه و حکمت مشرقی دارد کمک می‌گیرد تا منظور خود را که بکار گرفتن دانایی و معرفت برای تربیت نفس انسانی و نجات روح او از عالم اوهام و اسارتهای حقیر مادی‌ است تحقق بخشد."

گسترده بودن بحث ضرورت بعنوان یکی از اقسام جهت قضایا در منطق و فلسفه علی‌رغم یکی بودن مفهوم این دو (ضرورت منطقی و ضرورت فلسفی)، تفاوت این دو را در استعمال یعنی عام بودن منطق و شمولیت آن بر هر نوع محمولی با فلسفه که فقط شامل وجود است آشکار می‌کند. لذا تبیین ضرورت جهات قضایا در منطق ذهن اکثر منطق دانان اسلامی را به خود مشغول داشته است. ابن‌سینا با قبول تفاوت میان مراتب و درجات ضرورت، ضرورت را به شش قسم شامل یک مطلقه و پنج مشروطه تقسیم نموده است. نقطه مقابل وی شیخ اشراق است که علی‌رغم عمر کوتاه خود آثار زیادی در منطق نگاشته است وی در یک نوع آوری تمام جهات قضایا را به جهت ضرورت برگردانده است و از آن به نظریه «ضرورت بتاته» تعبیر نمود که آن را با بکار گیری سه مرحله از قبیل جهت فلسفی، بنیادی بودن جهت محمول و ضرورت بتاته مطرح کرده است. در این نوشتار سعی بران است که به تعریف و بیان جهت قضیه، ضرورت قضایا، انواع موجهات و ضرورت، نقیض و تناقض قضایای موجهه و همچنین دیدگاه دو فیلسوف مشایی (ابن‌سینا) و اشراقی (شیخ اشراق) پرداخته شود.

شمس‌الدّین محمّد تبریزی عارف و اندیشمند اسلامی قرن هفتم هجری قمری است که عمیق‌ترین تاثیر روحی را بر شخصیّت مولانا جلال‌الدّین بلخی رومی برجای نهاده است. در مقالات شمس‌تبریزی، شخصیّت‌های فراوان عرفانی و علمی به چشم می‌خورد که شمس درباره‌ی آراء و نظریّات آنان به نقد و بررسی پرداخته است. از جمله‌ی این شخصیّت‌ها می‌توان به محبی‌الدّین بن عربی, شیخ اشراق سهروردی و امام فخر رازی اشاره کرد. شاخصه‌ی مشترک این سه اندیشمند برچسته‌ی مسلمان» تمخض و مهارت آتان در علوم بحشی و مدرسی است. محیی‌الدّین عربی عارفی است که به تصوّف رنگ فلسفه بخشید. سهروردی حکیم اشراقی است که جمع علم عرفانی و داش برهانی را ویژگی حکیم متاّه می‌داند. امام فخر رازی متکلّم و مفشر کم نظیر اسلامی است که‌به مداقه‌های علمی و مدرسی اشتهار دارد. مهمترین انتقاد شمس‌تبریزی براین سه اندیشمند بزرگه این است که آنان را به عدم متابعست از حضرت محمد (ص) منتسب داشته است. متابعت از حضرت محمّد (ص) به یک معنا یعنی کتمان و پوشیده داشتن احوال باطنی و شهودی خود و نیز هم تراز ندانستن خود با مقام آن حضرت. شمس‌تبریزی» ابن عربی را کوهی بزرگ، همدرد و مونسی نیکو و مردی شگرف می‌داند, شیخ اشراق را به نورائیت باطنش می‌ستاید و در برابر مخالفانش از شخصیّت علمی و ایمان او به حمایت برمی‌خیزد. امام فخر رازی را سرآمد بخائان علم رسمی و فیلسوف‌منش می‌خواند. شمس‌تبریزی خود را نه شیخ می‌داند و نه مرید می‌خواند. بلکه خود را فراتر از شیخ و مرید می‌بیند و با روحیّه‌ی منتقدانه‌ی خود با عارفان و عالمان به و مناظره می‌نشیند.

علامه طباطبایی نیز در طی استدلالی که ریشه در دلیل نخستین سهروردی دارد در اثبات نوع خاصی از علم به نام علم حضوری بر این نظر است که علم انسان‌ به ذات و نفس خود عین تشخص بوده و امری‌ شخصی است و غیر قابل صدق بر کثیرین و امور متعدد می‌باشد(بر خلاف مفاهیم و تصاویر ذهنی). 33 از نظر علامه طباطبایی می‌بایست میان چهار دسته‌ از مفاهیم کلی قایل به تمایز و تفاوت بود:مفاهیم‌ حقیقی یا ماهوی،فلسفی،منطقی و اعتباری اوصاف‌ هر یک از این ادراکات تصوری از این قرار است:43 الف-مفاهیم حقیقی یا ماهوی:مفاهیمی که هم‌ در خارج موجود هستند و هم در ذهن مانند درخت و انسان. از نظر ایشان هر تصدیق یا قضیه منطقی هر گاه در قالب‌ هلیات مرکبه باشد(یعنی قضیه‌ای باشد که محمول آن‌ چیزی غیر از وجود موضوع بوده باشد مانند:انسان‌ عالم است)در حالت ایجابی تنها از سه جزء تشکیل‌ شده است که عبارتند از:موضوع،محمول و حکم‌ باید افزود که«نسبت حکمیه،یعنی نسبت محمول به‌ موضوع،جزء قضیه نیست و نیاز به آن در قضیه از آن‌ روست که حکم از آن جهت که یک فعل نفسانی‌ است،برای تحقیق این فعل نفسانی نیازمند بدان‌ می‌باشد،نه از آن جهت که نسبت حکمیه جزء قضیه‌ است. این فرایند را می‌توان در مورد دیگر ادراکات حسی نیز تعمیم‌ داد و گفت که از نظر سهروردی ادراک حسی حاصل‌ درک حضوری و مشاهده صورتهای مثالی در عالم‌ مثال است‌44چرا که حس‌های دیگر انسان با حس‌ بینایی دارای اختلاف ماهوی نیستند.