جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش به بررسی تطبیقی تأثیرات اشراقات عقلی سهروردی و عشق ربانی امام خمینی (ره) بر تعالی انسان در عرفان اسلامی می‌پردازد. عرفان اسلامی همواره به‌عنوان مسیری برای ارتباط با حقیقت مطلق و فهم عمیق‌تر جایگاه انسان در برابر خداوند مطرح بوده است. در این میان، مفاهیم «اشراقات عقلی» و «عشق ربانی» به‌عنوان اصول بنیادین در آثار بزرگان عرفان اسلامی، از جمله شیخ اشراق سهروردی و امام خمینی (ره)، جایگاه ویژه‌ای دارند. شیخ اشراق با تأسیس مکتب اشراقی، عشق ربانی را به‌عنوان نیرویی معنوی که از طریق نور و اشراق به قلب سالک نازل می‌شود، تفسیر می‌کند. از سوی دیگر، امام خمینی (ره) عشق ربانی را به‌عنوان نیرویی فطری و ازلی در نهاد انسان می‌داند که از طریق تجلیات نورانی الهی، انسان را به سوی کمال مطلق هدایت می‌کند. این پژوهش با روشی بنیادی و رویکرد تطبیقی، به بررسی تفاوت‌ها و شباهت‌های دیدگاه‌های شیخ اشراق و امام خمینی در تبیین عشق ربانی و اشراقات عقلی می‌پردازد. هدف اصلی این پژوهش، تحلیل نقش این دو مفهوم در فرآیند تعالی روحی انسان و بررسی تأثیر آن‌ها بر سیر و سلوک معنوی است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که اشراقات عقلی و عشق ربانی به‌عنوان دو نیروی اصلی در فرآیند تکامل معنوی انسان، در آثار شیخ اشراق و امام خمینی به گونه‌ای متفاوت و مشترک تبیین شده‌اند که هر دو انسان را به سوی معرفت نفس و وحدت با ذات حق تعالی رهنمون می‌سازند.

شهاب الدین سهروردی از میراث عرفانی ایران باستان و حکمت خسروانی آن در طرح عظیم فلسفه اشراق خود استفاده کرده است. دو قرن پس از او، خواجه حافظ شیرازی نیز از عبارات متعددی بهره گرفت که به همان فرهنگ تعلق دارد. نویسنده این مقاله واژه‌های متعددی از نظام فکری این دو متفکر را، بررسی نموده است تا میزان تأثیر پذیری حافظ از شیخ اشراق را نشان دهد. در این بررسی، مراجعه به کتب دینی مربوط به فرهنگ ایران باستان، آثار شیخ اشراق و دیوان اشعار حافظ مورد توجه بوده است. نویسنده با استفاده از چگونگی کاربرد آن واژه‌ها، رابطه‌ی جانشینی (paradigmatic) و رابطه‌ی هم‌نشینی (syntagmatic) و در نهایت معرفی درون متنی این کلمات و کلمات وابسته طرحی کلّی از حکمت خسروانی در اندیشه‌ی حافظ ارائه کرده و نشان داده است که حکمت خسروانی او، با وجود مشترکاتی که با اندیشه‌های شیخ اشراق دارد، از استقلال و استحکام ویژه‌ای برخوردار است.

هدف پژوهش حاضر همان طور که از عنوان آن پیداست بررسی حیات برزخی از دیدگاه دو فیلسوف گرانقدر جهان اسلام سهروردی و ملا صدرا است. واژه برزخ در برخی از آثار سهروردی به معنای جسم به کار رفته لذا در ابتدای فصل دوم، مباحثی در این مورد (جسم) بیان شده و سپس به موضوع عالم برزخ که هدف این پژوهش است پرداخته شده. روش: در این پژوهش از شیوه کتابخانه‌ای یا اسنادی استفاده شده و از نوع تحقیقات نظری و توصیفی- تحلیلی بوده و از روش های استدلالی و تحلیل عقلانی استفاده شده است. این دو فیلسوف گرانقدر گر چه عالم برزخ ، را به عنوان یکی از عوالم هستی مطرح نموده اند، اما در برخی موارد با یکدیگر اختلاف نظر نیز دارند. آنان معتقدند بدن مادی انسان بعد از مرگ از بین می رود ولی نفس انسان، با بدن های مثالی به حیات خود در برزخ ادامه می دهد. سهروردی به علت این که قوه خیال را مادی می داند نتوانسته است برزخ در قوس صعود را اثبات کند. این دو فیلسوف تناسخ را محال دانسته و معتقدند انسان ها بر حسب علم و عمل خود جایگاه های متفاوتی در عالم برزخ خواهند داشت. و در برزخ قسمتی از نتایج اعمال خود را خواهند دید.هر دو فیلسوف به تکامل در برزخ معتقد بوده و ملا صدرا عالم برزخ را قیامت صغری دانسته و معتقد است که هر اتفاقی که در قیامت کبری رخ می دهد در برزخ نیز اتفاق خواهد افتاد.

تأویل فلسفی به‌عنوان یکی از ابزارهای تحلیل و تفسیر معانی باطنی و رمزی در متون دینی اهمیت بسیاری دارد و به کشف حقایق نهفته در قرآن کمک می‌کند. اهمیت این موضوع در تاریخ فلسفه اسلامی مشهود است، چرا که فیلسوفان بزرگی مانند ابن سینا و سهروردی به تأویل فلسفی پرداخته‌اند. هدف اصلی این پژوهش بررسی این پرسش است که آیا تأویل فلسفی از دیدگاه این دو فیلسوف می‌تواند به‌عنوان ابزاری معتبر برای کشف حقایق قرآنی مورد قبول باشد؟ یافته‌ها نشان می‌دهد که اتهاماتی مانند تحمیل فلسفه یونانی بر قرآن به ابن سینا و نقدهایی مانند خلط معنای تأویل به سهروردی وارد شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ابن سینا تأویل رمزی و باطنی دارد و تأویل سهروردی بر اساس نظریه شهود و حکمت اشراقی است. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که تأویل فلسفی این فلاسفه استحکام و اعتبار کافی دارد و می‌تواند به کشف حقایق قرآنی کمک کند.

خودآگاهی در فلسفه‌ اشراق به عنوان آغازی بر شناخت خود به عنوان نور و حرکت از آن برای شناخت دیگر انوار مطرح شده‌ است. سهروردی ادراک انسان از خود را ادراکی حضوری دانسته و نفس را ذاتا مدرک خود می‌داند که برای این ادراک از خود به هیچ صورتی نیاز ندارد؛ چرا که هر صورتی از این نفس در ذهن باشد باز هم خود آن نفس نیست و به منزله غیر برای نفس است. لذا چنین استنباط میشود که در نگاه سهروردی ادراک خود مقدم بر هر ادراک دیگر است. این بحث در فلسفه‌ کانت نیز بخشی از مباحث او را تشکیل می‌دهد. کانت با تقسیم بندی من به منِ تجربی و منِ استعلایی تفاوتی میان ادراک این دو امر در انسان قائل می‌شود. از نظر کانت آن چیزی که انسان هر روزه با مفهوم من از آن یاد می‌کند و می‌شناسد، منِ تجربی است که متاخر از ادراک تجربی برای ذهن حاصل می‌شود اما منِ استعلایی که فراتر از تجربه است غیر قابل شناخت نظری است و لذا کانت خودآگاهی را ادراکی پسا‌ تجربی و متاخر از آن می‌داند. در این پژوهش سعی بر آن شده‌است مقایسه‌ای تطبیقی میان آرای سهروردی و کانت در مسئلۀ خودآگاهی انجام شود.

کتاب حاضر شرح داستانهای عرفانی و رمزگونۀ شیخ اشراق می باشد که شامل متن تصحیح شدۀ تمامی داستانهای فلسفی- عرفانی سهروردی و تفسیر آنها جز لغت موران که سنخیتی با دیگر داستانها ندارد و نیز نیازی به تفسیر آنها نیست، می باشد. علاوه بر هفت داستان، گزیده هایی نیز از رساله های صفیر سیمرغ، پرتو نامه و الواح عمادی نیز در این کتاب آمده است که گرچه داستانی نیستند اما خواننده را با طرح مسائل و شیوۀ بیان و استدلال سهروردی در مقام یک حکیم عارف آشنا می کنند. این کتاب شامل بخشهای ذیل است: بخش اول: شرح احوال و اندیشه های سهروردی: ۱- شرح احوال. ۲- اندیشه ها و جهان بینی. الف- مقدمه. ب- حکمت اشراق. ج- اندیشه های سیاسی. د- عالم انوار و فرشتگان و مراتب وجود. هـ- عالم مثال، اقلیم هشتم، ناکجا آباد. و- رمز، تأویل، عالم مثال، معرفت اشراقی و سلوک و تجارب روحانی. ز- خُرّه، سکینه، رهایی از زندان غرب. ۳- نوشته ها. ۴- دربارۀ متنهای برگزیده در کتاب حاضر، شیوۀ فراهم آوردن متن گزیده ها. بخش دوم: داستانها: ۱- آواز پر جبرئیل. ۲- عقل سرخ.۳- فی حقیقه العشق. ۴- رساله فی حاله الطفولیه. ۵- روزی با جماعت صوفیان. ۶- قصّۀ غربت غربی. ۷- رساله الطیر. بخش سوم: گزیده هایی از چند رساله: ۱- رسالۀ صفیر سیمرغ. ۲- پرتو نامه. ۳- الواح عمادی. بخش چهارم: شرح داستانها و رساله ها: ۱- شرح آواز پر جبرئیل. ۲- شرح عقل سرخ. ۳- شرح فی حقیقه العشق. ۴- شرح فی حاله الطفولیه. ۵- شرح روزی با جماعت صوفیان. ۶- شرح قصّۀ غربت غربی. ۷- شرح رساله الطیر. بخش پنجم: شرح گزیده هایی از چند رساله: ۱-شرح صفیر سیمرغ. ۲- شرح پرتو نامه. ۳- شرح الواح عمادی. بخش ششم: فهرستها: ۱- فهرست آیات قرآنی. ۲- فهرست احادیث و اقوال عربی. ۳- فهرست نام اشخاص و کتابها. ۴- راهنمای تعلیقات، لغات، ترکیبات و اصطلاحات. ۵- گزیدۀ منابع.

از ویژگی­های دور دوم تاریخ فلسفۀ اسلامی که با ظهور حکمت اشراق سهروردی آغاز و با حکمت متعالیۀ ملاصدرا استمرار یافت، ادغام فلسفه اسلامی با عرفان وحدت شهود ایرانی و عرفان وحدت وجود ابن عربی است. سهروردی به قصد تجدید حیات حکمت حقیقی و با انتقاد از حکمت مشاء نشان داد که واژۀ فلسفه مترادف با فلسفۀ مشائی مرسوم و منحصر به اندیشه‌های ارسطویی نیست، بلکه حکمت راستین را سرچشمۀ دیگری است که با سرچشمۀ وحی و الهام انبیاء و اولیاء منطبق است. بنابراین، اصل معنای «حکمت»، به معنای«حکمت الهیه» مورد توجه و تأکید سهروردی و حکمای متأخر چون ملاصدرا بوده است. مسئله این پژوهش، بررسی روش، رویکرد و مبنای سیر تغییر و تطور معنای «حکمت» در نزد سهروردی و ملاصدرا است. چگونه حکمت در این مسیر تدریجاً به دین اسلام و تشیع تقرب یافته است؟ یافته‌ها: تغییر روش، توسع در معنای عقل و توسع در روش عقلی با کشف و شهود و قرآن و احادیث و مبنای نظریه انوار در سهروردی و نظریه اسماء و صفات در ملاصدرا است. بر این اساس سهروردی با قصد احیای حکمت نوری ایرانی، مسیر بومی‌سازی را شدت بخشید و ملاصدرا با پیوند با عرفان ابن عربی و نظریه ولایت آن هدف را به کمال رساند.

مسئله مرکزی این مقاله بر این پرسش استوار است که سهروردی چگونه اندیشۀ سیاسی­اش را باتوجه‌به وضعیت جهان موجود تأسیس می­کند؟ و نه آنچنان که مشهور است مبتنی بر مناسبات جهان خیالی. به‌زعمِ نگارندگان، با مطالعۀ دقیق اندیشۀ سیاسی سهروردی متوجه می‌شویم که او فلسفۀ اشراقی و به‌ویژه دیدگاه سیاسی­اش را در پاسخ به مسائل و بحران­های سیاسی و اجتماعی زمانه تأسیس می­کند. او مهم­ترین مشکل سیاستِ زمانۀ خود را در تغلبی بودن آن می­داند و، با توسل به دیدگاه خود، منطق سیاست اشراقی را در مقابل سیاست تغلبی توضیح می­دهد. در این مقاله می‌کوشیم نشان دهیم که او چه امکانات مفهومی‌ای را برای مقابله با دیدگاه تغلبی زمانۀ خود تدارک می­بیند و باتوجه‌به این امکانات مفهومی چگونه با عمارت دستگاه تغلبی مقابله می­کند؟ روش پژوهش در این مقاله توصیفی–تحلیلی است. یافته­ها و نتایج نوشتۀ حاضر این است که او در سیاست اشراقی به دنبال مؤلفه‌هایی است که ازطریقِ آن‌ها ساختار سیاست تغلبی را به چالش بکشد. سیاست اشراقی با محوریت تعاون جمعیِ مبتنی بر نظام نیازها، استنتاج امر سیاسی از درون نظام نیازها، مصلحت عمومیِ برآمده از ساختار عقلانی جهان، عدالت جمعی و اخلاق مدنی و سیاسی، نظام سیاست اشراقی را درمقابلِ سیاست تغلبی علم کند.

چگونگی شناخت عالم خارج و کیفیت مواجهه ادراکات حسی انسان با اشیاء بیرونی، آغاز مباحث فلسفی است. فلاسفۀ بزرگ معمولاً مباحث ادراک حسی انسان را ذیل مسئلة ابصار مورد بررسی قرار داده‌اند. پژوهش پیش رو به بررسی تطبیقی نظریات فلوطین و سهروردی در اینباره میپردازد و اثبات میکند که هر چند این­دو فیلسوف از حوزه­های فلسفی جداگانه­یی هستند و سهروردی نیز صرفاً به بخشی از آثار فلوطین، یعنی اثولوجیا دسترسی داشته، اما نظریات آنها در اینباره شباهت بسیاری به یکدیگر دارد. فلوطین و سهروردی هر دو از منتقدان جدی نظریات مطرح درباب ادراک حسی ‌ـ‌یعنی انطباع صورتهای علمی در قوای ادراکی (نظریة ارسطو و پیروان او) و انعکاس شعاع نوری از قوای ادراکی حسی و تلاقی آن با شیء خارجی برای تحقق ادراک (نظریة برخی از فلاسفة پیش­سقراطی و افلاطون)‌ـ هستند. این‌دو اندیشمند معتقدند با حضور معلوم نزد عالم و نبود هیچ مانعی، شیء خارجی مورد ادراک انسان واقع میشود. در این هنگام، نفس انسانی اضافۀ اشراقی حضوری نسبت به مدرَک پیدا میکند و درنهایت، ابصار اتفاق می­افتد. هر چند این نظریه ابداعی بوده و ممکن است برخی از مشکلات فلسفی مطرح شده درباب ابصار را حل کند، ولی انتقاداتی نیز به آن وارد است؛ ازجمله اینکه در مورد همة ادراکات حسی ـ‌مثلاً شنیدن صدایی از پشت دیوار یا استشمام بویی با وجود موانع و حجاب خارجی، دو بینی و...‌ـ کاربرد ندارد و نقض میگردد.