جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «شیعه» شامل مجموعه مذاکرات و مکاتبات پروفسور هانری کربن با علامه سید محمدحسین طباطبایی در سال 1338 است. این کتاب برای نخستین بار در سال 1339 منتشر شد. ادامه مذاکرات این دو متفکر بزرگ در سال 1340 انجام شد که این بخش نیز برای اولین بار در سال 1370 به زیور طبع آراسته شد. مباحثات این دو متفکر در سه فصل کلی «مکتب تشیع»، «بیانات ائمه شیعه و اندیشه فلسفی» و «رسالت تشیع در دنیای امروز» تنظیم و تدوین شده است. مهم ترین مباحث مطرح شده در فصل نخست به این شرح است: «شیعه چگونه به وجود آمد؟»، «نظرات مخالفین درباره پیدایش شیعه»، «معرفی واقعی شیعه و مذهب تشیع»، «روش شیعه در علوم»، «حدیث از نظر شیعه»، «موفقیت شیعه در پیشرفت دادن به علوم» و «اختلاف نظر علمی در میان شیعه». «شناخت خدا»، «طرز تفکر فلسفی در بیانات پیشوایان شیعه»، «مساله قضا و قدر»، «مساله ولایت» و «ارتباط نبوت و ولایت» از مهم ترین مباحث طرح شده در فصل دوم کتاب و در نهایت «بشارت مذهب تشیع برای بشریت چیست؟»، «راه های ارشاد انسان»، «طریق ارشاد مولوی»، «طریق استدلال منطقی»، «نتایج مستقیم و غیر مستقیم اعتبار طریق تعقل در اسلام»، «مسیر خلافت پس از پیامبر»، «معادشناسی از نظر شیعه»، «پیدایش سیر معنوی و عرفان»، «منشا پیدایش سیر معنوی»، «ظهور روش معنوی و سیر و سلوک باطنی» و «دعوت اسلام به سوی حیات معنوی و نوید ظهور آن» نیز از مهم ترین مباحث طرح شده در فصل سوم و انتهایی کتاب است. مقدمه دکتر غلامرضا اعوانی، استاد پیشکسوت فلسفه و رییس سابق موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، افتتاحیه این کتاب است. وی در بخشی از این مقدمه نوشته است: «کتابی که پیش رو دارید، نمودار یکی از مهم ترین رویدادهای فرهنگی جهان اسلام در قرن حاضر، یعنی گفت وگوی دو فیلسوف، یکی از جهان غرب و دیگری از جهان اسلام است. طرف غربی این گفت وگو، فیلسوف و اسلام شناس [شهیر] پروفسور هانری کربن است. وی پس از آنکه شاگرد فیلسوفان و استادان بزرگ و ناموری چون ادموند هوسرل، ارنست کاسیرر، امیل بریه، اتین ژیلسون، هلموت ریتر و لویی ماسینیون و دیگران و نخستین مترجم آثار مارتین هایدگر به زبان فرانسه بود، به اسلام شناسی روی آورد و گمشده خویش را در حکمت معنوی اسلام، خاصه در آثار شیخ اشراق سهروردی یافت و مدت پنج سال مقارن با جنگ جهانی دوم را در کتابخانه های شهر استانبول سپری کرد و در آنجا گنجینه های ارجمندی را فراچنگ آورد و چون عاشقی دلسوخته، شب و روز به مطالعه آنها پرداخت.»

انسان از سپیده دم تاریخ ،پیش ازآنکه بداند چگونه برای خود خانه بسازد ویا خوراک وپوشاک فراهم آورد، دارای یک سری اعتقادات وباروهای فطری دروجوداوبوده است که مهمترین آنها نیاز بشر به دین در هر عصروزمانی است .یکی از نکاتی که قرآن در این مورد بدان اشاره کرده است آیه : «فَاَقِم وَجهَکَ للّدین حنیفاً فطره الله التّی فطرالناسَ علیها لاتبدیلَ لِخلقِ الله ذلکَ الدّین القیّمُ ولکن اکثر الناس لایعلمون»(روم،آیه30)است .وخداونددراین آیه یادآوری می کند: دین ،هماهنگ با فطرت و طبیعت انسانی است وبنابراین همیشه بصورت یک احتیاج قطعی وضروری بشر ،خودنمایی می کند. انسان از روزی که بوجودآمده همواره خدا راپرستش کرده وبه او عشق می ورزیده است. تاریخ زندگی بشر این نکته را به اثبات رسانده است که بشر ابتدایی هم خدا پرست بوده وهمچنین به روز قیامت ونبوّت اعتقاد داشته است واکثر اندیشمندان وجامعه شناسان به این عقیده اصرار می ورزند. از آنجا که عقاید واصول کلی حکمت الهی براساس ساختار آفرینش انسان تنظیم شده است ،به رغم تمام تلاشهایی که درطول تاریخ برای نابودی آنها صورت گرفته ، این احکام و عقاید پا بر جا مانده ،وگرچه چند صباحی کم رنگ یا افیون جلوه کرده است ،بالاخره با برطرف شدن موانع، جایگاه فطری خود را باز یافته است .کشورهای کمونیستی شوروی بهترین شاهدان براین مدعایند (کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، 72( از گزارش‌های تاریخی و مطالعه جوامع بشری در گذشته و حال به دست می‌آید که همیشه در جوامع گوناگون بشری فرد یا افرادی بوده‌اند که به شیوه‌های مختلف نقش حکمت را ایفا کرده‌اند، چنانچه سخنان امام علی (علیه‌السلام) به این واقعیت گواه است که فرمود «لابد للناس من امیر براً او فاجرا» (نهج‌البلاغه، خطبه 40) بنابراین، اصل ضرورت و لزوم حکمت در میان فرقه‌های مختلف اسلامی پذیرفته شده و سه مکتب مهم کلامی اشاعره، معتزله و امامیه ادله و براهین متعددی بر اثبات و ضرورت آن اقامه کرده‌اند. با این وضع مهم‌ترین سؤالی که با آن مواجه هستیم این است که چرا یک جامعه به امام نیاز دارد؟ برای فهم این مطلب اولین و مهم‌ترین کاری که باید انجام داد این است که ببینیم متکلمان جامعه اسلامی، امام را چگونه تعریف کرده‌اند و چه وظائفی را برای امام تعیین کرده‌اند؟ پاسخ متکلمان اسلامی به‌ویژه عالمان شیعه به‌عنوان نقد سخنان کربن بیان خواهد شد ولی نخست باید از روش و رویکرد وی آشنا شویم. هانری کربن معتقد است که در ساختار فکری شیعه، برخی از آموزه‌های ویژه و بنیادین وجود دارد که با حذف آن شیعه مضمحل می‌شود، مهم‌ترین آن مسئله حکمت و ولایت است. پیشوایان شیعه معتقدند که پایه‌های اساسی دین مبتنی بر ولایت حکمت است و شریعت ازآن‌جهت معنی‌دار می‌شود. (کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، 72) وی فلسفه حکمت را فهم باطن دین و باطن قرآن می‌داند و اظهار می‌دارد که بنا بر عقیده شیعه دین و قرآن به‌ظاهر آن خاتمه نمی‌یابد و نیازمند کسی است که باطن آرا بفهماند، لذا جامعه شیعه با این سؤال مواجه شدند که پس از وفات پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) تکلیف مؤمن در قبال دین و قرآن چیست؟

این مجموعه مشتمل بر مقالات همایش بزرگداشت یکصدمین سال تولد "هانری کربن" است که در سال 1382 در تهران برگزار گردیده. برخی از این مقالات عبارت‌اند از: "سیری در آرای هنری کربن/ غلامرضا اعوانی"، "مشرفیان جهان/ غلام‌‌حسین ابراهیمی دینانی"، "ارتباط تشیع، تصوف و ایران نزد هانری کربن/ شهرام پازوکی"، "کربن و اهمیت فلسفه‌ی اسلامی در جهان کنونی/ رضا داوری"، "فلسفه‌‌های ایرانی، اسلامی از نظرگاه هانری کربن/ کریم مجتهدی"، "مبانی فلسفه‌ی تطبیقی از دیدگاه هانری کربن/ کریم مجتهدی"، "مبانی فلسفه‌ی تطبیقی از دیدگاه هانری کربن/ محمد رضا ریخته‌گران"، "هانری کربن فیلسوف سیاسی/ سید جواد طباطبایی"، "حکمت گمشده‌ی مغانی/ بابک عالی‌خانی"، "معرفی دیدگاه و آثار هانری کربن در زمینه‌ی کیمیای دوره‌ی اسلامی/ رضا کوهکن"، "نقد ادبی هنری هانری کربن/ بهمن نامور مطلق" و "هانری کربن و ادبیات فارسی از حکایت حماسی تا حکایت عرفانی/ شارل هانری دوفوشه‌کور".

مسئلة اصلی این پژوهش، بررسی نسبت حکمت تطبیقی هانری کربن با فلسفة میان‌فرهنگی رام ادهر مال است که با رویکرد مقایسه‌ای، ضمن توصیف اولیه نظرگاه طرفین مقایسه، به جست‌وجوی تحلیلی تمایزات و تشابهات واقعی میان آنها بپردازد تا در نهایت آورده‌هایی برای وضعیت کنونی فلسفه تطبیقی در ایران به دست آورد. هانری کربن در ایران معاصر، با گفت‌وگوهای معنوی فراتاریخی در اقلیم هشتم، به طرح جدی حکمت تطبیقی با روش «پدیدارشناسی تأویلی» یا «کشف المحجوب» پرداخته است. حکمت تطبیقی مد نظر او مبتنی بر تئوسوفی و انطباق تجارب معنوی در ارض ملکوت است. رام ادهر مال، مؤسس اولین حلقة فلسفة میان‌فرهنگی در جهان است و با روش مبتنی بر هرمنوتیک تناسبی و پدیدارشناسی توصیفی، به خوانشی هندی از فلسفة میان‌فرهنگی رسیده که یک نگرش یا تعهد اخلاقی با رویکرد رهایی‌بخش از اروپامحوری و هر نوع مرکزیت‌گرایی است و در این زمینه فلسفة تطبیقی را نیز در کنار خود نگاه می‌دارد. مقایسة ماهیت فلسفة تطبیقی از منظر این دو اندیشمند که هر دو از آن سخن گفته‌اند، گویای آن است که اگرچه در نفی اروپامحوری و توجه به ظرفیت فرهنگ‌های شرقی ایران و هند و اصالت گفت‌وگو، با یکدیگر مشترک‌اند، اما با دو سیر معکوس بین شرق و غرب، در مؤلفه‌هایی نظیر نسبت فلسفه و فرهنگ، گفت‌وگوی معنوی یا آفاقی ناگاسنایی و تمایز یا تشابه، از یکدیگر متمایزند و یکی به رویکرد فرافرهنگی و مفهوم «تطابق» در حکمت معنوی تطبیقی رسیده و دیگری با مفهوم «تناسب» به میان‌فرهنگی کردن فلسفه پرداخته است. مؤلفه‌هایی همچون توجه فلسفه به فرهنگ، گفت‌وگوی فلسفی میان‌فرهنگی، در میانه‌بودن و نفی خودمرکزپنداری، پذیرش و فهم دیگری فلسفی در اندیشة آنها می‌تواند رهگشای فلسفة تطبیقی در زمان اکنون باشد.

این پژوهش به تحلیل مفهوم «تاریخ قدسی» پرداخته که توسط هانری کربن توسعه یافته است. مسأله اصلی تحقیق این است که کربن چگونه با آشنایی با منابع معارفی اصیل شیعی، از این معارف در شکل‌دهی و تقویت مفهوم تاریخ قدسی بهره برده است. فرضیه تحقیق بر این مبنا استوار است که ریشه‌های این مفهوم را می‌توان در آموزه‌ها و اندیشه‌های امام علی (ع) جست‌وجو کرد. هدف پژوهش، بازشناسی ریشه‌های تاریخ قدسی در دیدگاه‌های امام علی (ع)، به‌ویژه در خطبه نخست نهج­البلاغه، است. این مطالعه با بهره‌گیری از روش‌ هرمنوتیک و تحلیل تطبیقی، میزان تأثیرپذیری کربن از آموزه‌های امام علی (ع) در تبیین مفهوم تاریخ قدسی را بررسی می‌کند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که امام علی (ع) در نهج­البلاغه، تاریخ را به‌عنوان عرصه‌ای زنده برای تحقق اراده الهی معرفی می‌کند و بر نظم الهی، مسئولیت انسان‌ها، و تعامل میان ساحت‌های مادی و معنوی تاریخ تأکید دارد. از سوی دیگر، کربن تاریخ روحانی را جریانی مستمر و فراتر از محدودیت‌های زمانی و مادی می‌داند و با تکیه بر مفاهیمی چون تخیل فعال و هرمنوتیک فلسفی، به تحلیل پیوندهای میان جهان مادی و معنوی می‌پردازد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که درحالی‌که امام علی (ع) دیدگاهی جامع‌تر به ارتباط میان تاریخ مادی و روحانی دارد، تمرکز کربن عمدتاً بر جنبه‌های عرفانی و فلسفی تاریخ قدسی محدود شده است. همچنین، بررسی‌ها حاکی از آن است که ریشه‌های مفهوم تاریخ قدسی به‌طور مشهودی در بیانات امام علی (ع) قابل‌ردیابی است و این آموزه‌ها تأثیر بسزایی در شکل‌گیری اندیشه‌های کربن داشته‌اند.

صورت‌بندی نظری از ایران یکی از خطوط مهم فکری در بیش از صد سال اخیر بوده که با فعالیت‌های تحقیقی شرق‌شناسان آغاز شده و بسیاری از پژوهشگران ایرانی را نیز به خود مشغول داشته است. در این میان هانری کربن جزو متقدمین این عرصه به شمار می‌رود. علاوه بر آنکه پژوهش‌های او در خصوص ایران دارای ویژگی ممتاز و منحصربه‌فردی است، همواره الهام‌بخش نسل‌های جوان بعد از خود نیز بوده است. کربن از بیان فهرست گزارش‌های میدانی در مورد ایران پا را فراتر می‌گذارد و به عمق چهارچوب برسازنده ایران دست پیدا می‌کند. این مسئله به او کمک می‌نماید تا مؤلفه‌های حاضر در هویت ایران که علی‌الظاهر متفاوت و بعضاً متناقض به نظر می‌رسد را در یک نظام متشکل و منسجم که در درونی‌ترین عناصر حیات خود پیوندهای ریشه‌داری با یکدیگر دارند، قرار دهد. کشف عالم معنوی ایران و شاخصه‌های اصلی آن همچون مسئله تأویل از نقاط برجسته تحقیقات اوست. کربن از این منظر قرائت تاریخ مدرن از فلسفه اسلامی را به بوته نقد می‌گذارد و در این راه موفق می‌شود سهروردی را در ادامه سنت فلسفی اسلامی به دنیای مدرن معرفی کند. در این مقاله چهارچوب اصلی نظریه او واکاوی شده و در نهایت ضمن مطالعه‌ای انتقادی، کاستی‌های این نظریه بحث‌وبررسی می‌شود.

شیعه: مجموعه مذاکرات با پرفسور هانری کربن، مجموعه مذاكرات و نوشته‌هاى استاد علامه طباطبايى با پرفسور هانرى كربن در سال 1338ش، مى‌باشد كه به كوشش سيد هادى خسروشاهى در اختيار علاقه‌مندان قرار گرفته است. كتاب، به زبان فارسى و براى نخستين بار در سال 1339ش، تحت عنوان «مكتب تشيع» منتشر گرديد و بعد از آن، بارها تجديد چاپ شد كه چاپ‌هاى بعدى، داراى مزايا و ويژگى‌هايى است كه چاپ اول، فاقد آن‌ها بوده و از نظر اتقان عبارات و اضافه پاره‌اى مطالب و مدارك، بر چاپ قبلى برترى‌هايى دارد. كتاب به انگيزه معرفى جامعه تشيع به جهان تسنن و جامعه بشرى نوشته شده است. كتاب، با دو مقدمه از آقاى خسروشاهى و علامه طباطبايى در بيان نكاتى پيرامون مكتب تشيع و خلاصه‌اى از نحوه ديدار علامه با پروفسور كربن آغاز و مطالب در چهار بخش، ارائه شده است. توضيحات كتاب، آن قسمت كه مربوط به آيات قرآن مجيد و استدلال به آن‌هاست، مانند توضيح شماره 1، 2 و 99 تا 120، از خود علامه است و بقيه توضيحات كه به‌طور مستند و محققانه‌اى پس از مراجعه به مدارک و مآخذ معتبر تنظيم شده است، از آقاى على احمدى ميانجى و سيد هادى خسروشاهى بوده كه هركدام به‌طور مستقل، از طرف يكى از دو نفر، تهيه شده است. براى تكميل مطالب اين توضيحات، به بيش از 250 كتاب و مدرک از اهل سنت و شيعه مراجعه شده است. نویسنده در بخش اول، در سه قسمت، به دنبال معرفى تشيع است. در قسمت اول، چگونگى به وجود آمدن شيعه پاسخ داده شده است. علامه معتقد است كه نبايد شيعه را در اسلام، اقليتى فرض كرد كه با اكثريتى كه در مقابل خود داشته، در اصول و مبادى اسلام، اختلاف نظر داشته و پاره‌اى از آن‌ها را نمى‌پذيرفته‌اند، لذا با اكثريت به مقام مخامصه و مشاجره درآمده و مذهب نوبنيادى تأسيس نموده است و يا به عللى سياسى يا تعصبات قومى، ملى يا انتقام‌هاى دينى، بازيچه دست بيگانگان قرار گرفته و در نتيجه، گروه قابل توجهى از مسلمين را جدا كرده است. بلكه شيعه، طايفه‌اى است از مسلمين كه به واسطه مخالفت‌هايى كه از اكثريت نسبت به مسلمات كتاب و سنت مشاهده كرده، در مقام اعتراض و انتقاد برآمده و به ملازمت مسلمات كتاب و سنت برخاسته و دعوت كرده است. وى ضمن بررسى و نقد نظريات مخالفين درباره پيدايش شيعه، به معرفى واقعى شيعه و مذهب تشيع پرداخته است. در قسمت دوم، مشكلاتى كه پيش روى شيعه قرار داشت، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. به نظر نویسنده، شيعه حس مى‌كرد كه پايمال كردن نص ولايت و چسبيدن به مسئله «صلاح مسلمين» از يك عقيده مخصوص سرچشمه مى‌گيرد و آن اين است كه احكام و قوانين ثابت اسلام، تابع مصالحى باشد كه با اختلاف شرايط و عوامل، اختلاف پيدا كند. نویسنده نتيجه اين عقيده را در دو امر زير دانسته و آن‌ها را مفصلا بررسى نموده است: ولايت و حكومت اسلامى، به دست اشخاصى خواهد افتاد كه هيچ‌گونه مصونيت خدايى نداشته باشند و در نتيجه محيط آزاد اسلامى، تبديل به يك محيط فاسد و بى‌بند و بارى خواهد شد كه روح تقوا و آزادى اسلامى را از دست داده و از اسلام، جز نامى نخواهد ماند. پيشرفت اين وضع، براى اينكه موانع را از پيش پاى خود بردارد، طبعا در خانه اهل‌بيت(ع) را بسته و در نتيجه اصول و معارف اسلامى بى‌سرپرست مانده و از نشو و نما افتاده و تدريجا تغيير ماهيت خواهد داد. نویسنده در قسمت سوم، روش شيعه در علوم را مورد مطالعه قرار داده است. وى معتقد است كه روش اين مكتب در علوم، اين است كه از اولين روز بعد از رحلت پيامبر(ص)، در تعلم علوم و معارف اسلامى و درك حقايق اصول و فروع دينى، به اهل‌بيت(ع) پيوسته و از ديگران گسسته است و در جميع شؤون دينى، از اول اصول معارف گرفته تا آخر فروع و جزئيات آن‌ها، به بحث و انتقاد پرداخته و فراورده‌هاى روايتى آن‌ها، پاسخگوى هرگونه سؤال بوده است. در پايان اين بخش، سؤالاتى از سوى دكتر كربن مطرح شده و علامه به‌خوبى به آن‌ها پاسخ داده است كه برخى از آن‌ها عبارتند از: در حقيقت درونى مذهب تشيع، درك معنوى و باطنى قرآن، چه معنايى دارد؟ چگونه اين درك معنوى و باطنى، مستلزم امام‌شناسى است؟ چرا افكار فلسفى اسلامى، حيات جديد خود را فقط در ايران يافته و در هيچ جاى ديگر، در عالم اسلام، فلسفه رونقى ندارد و... بخش دوم، پاره‌اى از اخبار پيشوايان شيعه را كه با طرز تفكر فلسفى وارد شده است، به همراه بخشى از اخبار مربوط به ولايت، در خود جاى داده است. نویسنده، معتقد است كه پايه و اساس تفكر فلسفى (فلسفه الهى) روى منطقى است كه انسان با نهاد خدادادى خود، صحت آن را درك نموده و افكار خود را با آن مى‌سنجد. به اعتقاد وى، بياناتى كه در زمينه طرز تفكر فلسفى در بيانات پيشوايان شيعه وارد شده است، بسيار بوده و هر متتبّعى به صدها حديث از اين قبيل مى‌تواند دست يابد؛ ازاين‌رو، وى از هر باب به‌عنوان نمونه، يكى دو حديث يا خطبه را انتخاب نموده و به‌عنوان «مختار» وارد كرده و اجمالا به مورد نظر؛ يعنى به اينكه كلام منقول، مربوط به كدام مسئله از مسائل ماوراءالطبيعه است، اشاره كرده است. وى معتقد است ابحاثى كه در اين احاديث مطرح شده، اگرچه مربوط به يك رشته مسائل خصوصى مى‌باشد، ولى چنان‌كه از تعمق و تدبر در اطراف بيانات روشن است، پايه عمومى آنها روى ابحاث عامه فلسفه عاليه گذاشته شده است؛ اين نظريات عميق و مسائل الهى را با طرز مخصوصى كه بيان شده‌اند، با صرف نظر از يك رشته نتايجى كه از ابحاث عامه فلسفه استنتاج مى‌گردند، نمى‌شود توجيه نمود. برخى از اين مسائل عبارتند از: وجود حق عزّ اسمه و اطلاق وى؛ وحدانيت حق و معناى آن؛ صفات حق و عينيت آنها با ذات؛ علم حق به ذات خود و به هر شىء؛ علوميت حق براى هر شىء و... در پايان اين بخش، مسئله ولايت و ارتباط آن با نبوت، توضيح داده شده است. در بخش سوم، نقدهایی كه به كتاب شده، پاسخ داده شده است. اين نقدها، پيرامون مسائل زير مى‌باشند: تماس با خارجى‌ها براى معرفى دين؛ تشيع و فلسفه؛ اتحاد سياسى؛ تفكر فردى و اجتماعى؛ اجماع در اصول؛ خلقت ارواح قبل از ابدان؛ عقل قطعى؛ تفسير قرآن به قرآن. بخش آخر، مربوط به توضيح برخى از مسائل و غوامض متن مى‌باشد كه با اعداد مشخص شده‌اند. اين توضيحات مربوط به آقايان على احمدى ميانجى و سيد هادى خسروشاهى بوده و براى تكميل مطالب و بحث و بررسى آن‌ها ارائه شده است.