جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم‌ترین مسائل تاریخ اسلام، بررسی اقدامات زمینه‌ساز ائمه اطهار؟عهم؟ برای آگاهی مردم از غیبت حضرت مهدی؟عج؟ و پذیرش این مسئله است. بدیهی است که ائمه سامرا به‌ویژه امام حسن عسکری؟ع؟ درخصوص این مسئله، نقش به‌سزایی داشته و تحلیل اقدامات ایشان براساس نصوصی که از آن حضرت باقی‌مانده است، اقدامی مهم و شایسته است. مسئله اصلی این پژوهش آن است که امام حسن عسکری؟ع؟ برای تبیین مسئله غیبت و زمینه‌سازی آن در جامعه اسلامی از چه روش‌هایی استفاده کرده و چه نوع اقداماتی انجام داده‌اند. به همین منظور در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوا به عنوان یکی از بهترین روش‌های تحقیق میان‌رشته‌ای برای متن‌پژوهی، به تحلیل روایات و مکاتبات باقی‌مانده از آن حضرت پرداخته و تلاش شده است تا به‌واسطه تجزیه و تحلیل کمّی و کیفی و توصیفی این متون، ابتدا به درکی جامع از ساختار آنها دست‌یافته و در نهایت کارکرد این متون برای تبیین مسئله غیبت حضرت مهدی؟عج؟ و زمینه‌سازی آن را کشف و تبیین نمائیم. آنچه ضرورت این‌گونه پژوهش‌ها را نشان می‌دهد، توجه به نقش تربیتی ائمه اطهار؟ع؟ در جامعه اسلامی و اهمیّت متن پژوهی احادیث به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع دینی جهت شناخت ابعاد مختلف فرهنگی و اجتماعی حوادث تاریخی است.

دیدگاه مستشرقان به مسئله جانشینی امام یازدهم شیعیان را می‌توان به سه رویکرد تقسیم کرد. برخی از آنان معتقدند که امام حسن عسکری؟ع؟ فرزندی نداشته است و به همین خاطر معتقدند که ایشان جانشینی ندارد. عمده تکیه این رویکرد بر مدار شبهه عقیم بودن امام یازدهم برمی‌گردد. رویکرد دوم به جانشینی جعفربن علی معروف به جعفر کذاب اشاره دارد. رویکرد سوم اما به بحثی پردامنه در اندیشه سیاسی شیعه می‌پردازد که بسیار مورد توجه خاورشناسان واقع شده است. این رویکرد به اصل مسئله مهدویت می‌پردازد و عمدتاً نگاهی انتقادی و نادرست به آن دارد. این رویکرد، مهدویت به عنوان اصل جانشینی امام یازدهم را دارای ریشه اسطوره‌ای و سیاسی دانسته و منشعب از سایر ادیان می‌داند. از حیث روشی، روش پردازش داده‌ها در این پژوهش، توصیفی _ تحلیلی و نیز تحلیل محتوا است.

جامعه امامیه به هنگام پیشوایی امام حسن عسکری (امامت: 254-260ق) دچار مشکلی اعتقادی شده بود از این رو، آن حضرت کوشیدند با بهره‌گیری از روش‌های گوناگون تبلیغی، این کاستی‌ را چاره نمایند. منظور از «تبلیغ» هر گونه فعالیت نظام‌مند و مستقیم به منظور گسترش یک مفهوم، اعم از علمی، عاطفی، رفتاری می باشد. با توجه به این‌که مهم‌ترین چالش‌ پیش روی امام، چالش «باور به امامت» بود، این که آن حضرت، چه راهکارهای تبلیغاتی برای حل این گره اعتقادی در پیش گرفت، پرسش بنیادین این پژوهش است. یافته‌ها بر آن است، ایشان با بهره گیری از الگوی «تبلیغ کانونی»، در هفت گام با کاربست شیوه‌هایی چون: نخست در اختیار گرفتن بیت امامت در سامرا، دوم: استفاده از ظرفیت تبلیغی خلیفه عباسی برای معرفی امام، سوم: ارائه کرامت و امور خارق العاده برای شک زدایی، چهارم: ترمیم شبکه تبلیغات بازمانده از عصر امام هادی(ع)، پنجم: اعلام راهبرد تبلیغی و تامین محتوا، ششم: بهره گیری از ابزارهای مختلف تبلیغی، هفتم: نظارت و بازرسی بر حُسن اجرا، به چاره کردن این مشکل اعتقادی پرداختند. تحقیق پیش‌رو، با دریافت الگو از روشهای ارتباطی و تحلیل داده‌های تاریخی، به بیان راهبردهای آن حضرت می‌پردازد.

جامعه اسلامی در دوران امامت امام حسن عسکریj‌ (254-260 ه.ق.) با مسائل اعتقادی، سیاسی و فرهنگی متعددی مواجه شد. اقدامات خشن و سرکوبگرانه عباسیان، فعالیت جریان‌های انحرافی و شبهه‌افکن، شورش زنگیان و قیام برخی از علویان، از جمله مسائلی بود که امنیت و سلامت جامعه اسلامی در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و اعتقادی را دچار بحران کرده بود. امام حسن عسکری j‌ همسو با رسالت الاهی خویش در مواجهه با این مسائل، راهکارهای عملی و راهبردهای سازنده و تأثیرگذاری اتخاذ کرد که نتیجه‌اش حفظ تشیع و ایجاد آمادگی و زمینه‌سازی برای غیبت امام زمانf بود. هدف پژوهش حاضر، که با استناد به منابع اصلی و به شیوه توصیفی‌تحلیلی تدوین شده، تبیین نحوه مواجهه آن حضرت با اقدامات دو جریان مخرب اعتقادات جامعه اسلامی، یعنی خلافت عباسی و جریان‌های شبهه‌افکن، است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که: امام حسن عسکری چه شیوه‌ای در برابر این دو جریان در پیش گرفت و تفاوت مواجهه امام با بنی‌عباس و جریان‌های شبهه‌افکن چه بود؟ فرضیه این پژوهش آن است که شیوه امام، نفی هر دو جریان بود، اما متناسب با روش و اقدامات این دو جریان، تعامل و مواجهه نرم با عباسیان، و صراحت و رفتار تند با جریان‌های شبهه‌افکن را در پیش گرفت.

مقالۀ حاضر در صدد بررسی چگونگی شکل‌گیری جنبش هرمنوتیکی در دوران عباسیان و روش‏ها، انگیزه‏ها و زمینه‏های پیدایش آن و نیز شیوۀ مقابلۀ امام عسکری(ع) با این جریان است. هدف از این مطالعه، شناخت عملکرد سیستم حاکم عباسیان و روش‏های هرمنوتیکی و رفتارهای اجتماعی جوامع کلامی و مسئولان وقت و کشف منشور اقدامات و رفتارها و مبانی فکری امام و امت در تقابل با این جنبش است. با روی‌کار‌آمدن عباسیان، نهضت بزرگی در دنیای اسلام، جهت ترجمۀ آثار یونانی و فلسفی به راه افتاد. در ازای آن، جریان‏های کلامی از‌جمله معتزله تقویت شدند. در دل این ماجرا، به کمک مترجمان بیگانه _ خصوصاً مسیحیان_ جنبشی هرمنوتیکی و تأویل‌گرا شکل گرفت و رویکرد همۀ مکاتب فکری، حتی اهل حدیث، سنت‌گرایان، مخالفان معتزله، فلاسفه و جریان‏های وابسته به کلام عقلی نیز به تأویل‌گرا گرایش یافت. در این دوره، فرهنگ شفاهی امویان به فرهنگ مکتوب عباسیان تبدیل شد و این مهم، برنامۀ جامع حاکمیت عباسی برای تحریف معنوی دین و طرد‌نمودن امامان شیعه(ع) و جانشینان حقیقی پیامبر خدا(ص) در جامعه بود. لازم به ذکر است که هر‌چه به سوی آینده پیش می‏ رویم، موج فکری_ فرهنگی ائمۀ شیعه(ع)و اصحاب ایشان نیز گسترده‏تر می‏شود. امام عسکری(ع) در مقابل این جریان و توطئۀ دشمنان، انقلاب فرهنگی مکتوبی به راه انداخت که در تاریخ 250 سالۀ امامان شیعه بی‌نظیر بود و با جنبش هرمنوتیک فلسفی، مقابلۀ جدی نمود.

جامعه امامیه در سده سوم هجری، تحت‌ تأثیر میراث روایی و اجتماعی دوره ائمه پیشین و چالش‌های پیش‌آمده در سامرا، با مشکلات فراوانی در معرفی و پذیرش امامت روبه‌رو شد. بخشی از این موارد را باید در طبقه‌بندی اجتماعی، نوع دست‌رسی به ائمه سامرا و سطح فکری شهروندان جامعه امامیه دید. تفاوت افراد نسبت به سازوکار شناخت امام و نوع باور به آن حضرت، سبب شد تا دست‌کم سه سبک برای شناخت امام در این دوره مطرح شود. چگونگی فهم این ساختار و مفهوم‌شناسی آن در بستر جامعه امامیه، پرسشی است که این نگاشته بدان می­پردازد. روش این نگارش، تحلیلِ اعتقادی، اجتماعی و سیاسی داده­های تاریخی - حدیثی منابع سده­های متقدم بر اساس نظریه سنخ‌شناسی اجتماعی است. یافته­ها ضمن تأیید چندگونگی سازوکار شناخت امام در میان امامیه، نگاه­های سیاسی، باورهای دینی و زمینه­های اجتماعی را در این سبک از امام‌شناسی، برجسته­تر می­دانند. سه دسته «امامیه سیاسی» - با تأیید جایگاه امام حسن عسکری7 توسط دربار عباسی - ، «امامیه عوام» - با مراجعه به امام و مشاهده کرامت و هیبت امام - ، و «امامیه نص­گرا» - با گرایش به نص - در کنار یک‌دیگر هندسه جامعه امامیه را در عصر امام حسن عسکری7 شکل می­دادند.

عثمان بن سعید یکی از اجزای اصلی نهاد وکالت بود که در دوران زندگی امام عسکری علیه السّلام و ابتدایی غیبت صغری به عنوان وکیل درجه یک امامیه طرح شد. وی در دوران امام عسکری علیه السّلام به عنوان توانست بسیاری از مهمات این دوران از جمله امور مالی را به فرمان امام به انجام برساند و در غیبت صغری نیز سعی وافری داشت تا مشکلات به وجود آمده پیرامون غیبت امام دوازدهم را به کمک امام مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشّریف و برخی دیگر از کارگزاران ایشان مرتفع سازد. در تاریخ شیعه نقش‌آفرینی او به اندزه‌ای بود که می‌توان عثمان را از جمله حلقه تکمیل تاریخ شیعه امامی دوره غیبت و دوره حضور در نظر گرفت که با فرمان‌پذیری از امامان دوره خود علاوه بر رفع بسیاری از مشکلات امامیان در این دوران، نام خود را به عنوان یکی از اثرگذارترین وکلای ائمه علیهم السّلام جاودان سازد.