جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریۀ وحدت وجود از اساسی‌ترین آموزه‌های تصوف و عرفان اسلامی‌ است. از نگاه عارفان مسلمان، موجود حقیقی تنها خداست و مخلوقات، ظهورات و شئونات آن موجود حقیقی هستند. این اندیشه از همان دورۀ نخست شکل‌گیری عرفان اسلامی ‌مطرح بوده و با ظهور ابن‌عربی از تبیین‌های دقیق‌تری برخوردار شد. شیخ علاءالدوله سمنانی، از عارفان تأثیرگذار سدۀ هشتم هجری، با این نظریه مخالفت کرده است. در این مقاله، با روش تحلیلی پس از اشاره به احوال و آثار سمنانی و وضعیت زمانۀ وی، انتقاداتش درباره نظریۀ وحدت وجود را بررسی و نقادی کرده‌ایم. در‌نتیجه برآنیم که سمنانی به‌واسطۀ اعتقادش به ضرورت تفکیک میان آموزه‌های دین اسلام و آیین‌های هندی همچون بودیسم و جلوگیری از بروز انحراف در توحید اسلامی، و به سبب نرسیدن به عمق کلام ابن‌عربی دربارۀ وجود مطلق مقسمی ‌و تنزیۀ نهفته در آن و نیز خلط میان اعتبارات وجود، کلام وی در موضوع وحدت وجود را نقد کرده و به وحدت شهود قائل شده است. سمنانی وحدت شهود را نیز کمال نهایی سلوک ندانسته و مقام عبودیت را آخرین منزل از منازل سلوک عرفانی می‌داند

پژوهش حاضر به بررسی دیدگاه­های ابن­عربی و علاءالدوله سمنانی دربارة مسألة رؤیا پرداخته است. ابن­عربی که کاشف عالم خیال بوده، با ارتباط دادن عالم خیال- خیال منفصل- و رؤیا- خیال متصل- به این مسأله پرداخته است. از سوی دیگر علاءالدوله سمنانی، قائل به اهمیت رویا در سلوک بوده و به نقش و اهمیت شیخ در ارتباط با آن معتقد بوده است و رؤیا را به لطایف سبعه که از مهم­ترین مسائل در تفکر وی بوده، ربط داده است. دو عارف در بحث رؤیا دربارة بینندة رؤیا، خود رؤیا و اضغاث احلام دیدگاه­هایی را مطرح کرده­اند. علل تفاوت دیدگاه­های آن دو عارف را می­توان در سطح عمیق­تری ناشی از تفاوت نگرش­ آنان در حوزه­های عملی و نظری و دیدگاه­های معرفت­شناختی و هستی­شناختی دانست که تأثیر آن در رویکرد آن دو و تحلیل­هایشان در باب رویا دیده می­شود. این پژوهش به شیوة تحلیلی به مقایسة اقوال و نظرات این دو عارف بزرگ و با هدف فهم شباهت و تفاوت دیدگاه این دو، در مسألة رؤیا صورت گرفته است.

علاءالدولة سمنانی- صوفی بلندآوازه و برجستة سده­های هفتم و هشتم هجری ایران- سال­ها پیش از ورود به تصوف، از نوجوانی وارد دستگاه ارغون، ایلخان متعصب بودایی شد و حدود ده سال از عمر خویش را در معیّت و صحبت او به سر برد و طی این مدت نسبتاً طولانی مجالی مناسب برای آشنایی و هم­سخنی مستقیم با بوداییان، بویژه روحانیان و بخشیان بودایی و آگاهی از باورها و اعمال بوداییان به دست آورد. همچنین وی بنا به ادعای خودش، به خاطر تسلط بر زبان­های ترکی و مغولی توانسته بود منابع بودایی را مطالعه نماید. بنابراین انتظار می­رود که اطلاعات و دانسته­های سمنانی از آیین بودا و راه و روش و معتقدات روحانیان بودایی در برخی از آثارش به نحو قابل توجهی راه پیدا کرده باشد. نظر به آن که بررسی بودیزم در آثار سمنانی موضوعی جدید است و فقط در چند اثر به صورت پراکنده و ناکافی بدان پرداخته­ شده است. در این پژوهش سعی بر آن است تا از طریق مطالعه، بررسی و تحلیل اشارات و عبارات سمنانی دربارة بودیزم و بوداییان که در شماری از نوشته­هایش منعکس شده است بتوانیم به دیدگاه­های در باب بودا، بوداییان و باورهای بودایی دست یابیم تا ضمن بررسی انتقادی اطلاعات سمنانی در این زمینه، جنبه­هایی از سرگذشت نیمه­روشن آیین بودا و بوداییان در ایران نیز آشکار گردد.

سنّی دوازده امامی، بر کسی اطلاق می شود که هم زمان با اعتقاد به خلفای سه گانه اهل سنّت و ماهیت سنّی گری، با خطاب نمودن تمام امامان دوازده گانه شیعه(ع) به عنوان امام، معتقد به گونه ای از امامت برای آنان باشد. در قرون متمادی، شخصیت های مختلفی در جهان تسنن با این باور وجود داشته اند. از جمله افرادی که اندیشه هایی نزدیک به سنّیان دوازده امامی دارد، رکن الدین ابوالمکارم احمدبن محمد بیابانکی، معروف به علاء الدوله سمنانی، از عارفان بزرگ قرن هفتم و هشتم هجری است که مذهبش از سویی با توجه به گرایش ها و تمایلات شیعی وی و اظهار ارادت های فراوانش به اهل بیت(ع)، و از دیگر سو با عنایت به قراین سنّی گری او، همواره مورد ابهام برخی محققان بوده است. نوشتار پیش رو، می کوشد تا با رویکردی توصیفی تحلیلی، پس از بررسی و نقد قراین تشیع سمنانی، مذهب او را تعیین نموده و شاخصه های سنّیان دوازده امامی را نسبت به او بیازماید. نگارنده با مطابقت این شاخصه ها بر پیر سمنان، وی را یکی از سنّیان دوازده امامی به شمار می آورد.

شیخ علاءالدوله (657ـ736 هـ.ق) در آثار مختلف خود به­ویژه رسایل فارسی به این مسئله که دل انسان چگونه می­تواند جلوه­گاه و آینه تجلی جلال و جمال الهی شود، اشاره کرده است و از این رهگذر به «لطایف سبعه» پرداخته است. نظریۀ لطایف سبعه و تطبیق آن با پیامبران وجودی هفت‌گانه تاکنون با نام علاءالدوله سمنانی شناخته شده است، اما اینکه آیا تا قبل از وی کسانی دیگری نیز به این مسئله پرداخته‌اند یا نظریۀ لطایف سبعه و تطبیق آن با پیامبران وجودی هفت‌گانه نوآوریِ خود شیخ علاءالدوله بوده است، جای تأمل و بررسی دارد. با بررسی، تحلیل و مقایسۀ مصنفات فارسی شیخ علاءالدوله با رسالۀ شق الجیب ابن‌عربی به این نکته رهنمون شدیم که شیخ علاءالدوله علی‌رغم اختلاف شدید با ابن‌عربی به­ویژه در مسئلۀ وحدت وجود، شدیداً تحت‌تأثیر او بوده است، تا آنجا که می­توان گفت که برخی از مطالب شیخ علاءالدوله دربارۀ لطایف سبعه دقیقاً ترجمۀ مطالب رسالۀ شق الجیب ابن‌عربی است. تنها بُعد جدیدی که علاءالدوله بر مباحث ابن‌عربی اضافه کرده است، علاوه بر شرح و بسط‌دادن آن‌ها، تطبیق این لطایف با پیامبران وجود هفت‌گانه­ای است که عطار در مصیبت‌نامه از آن‌ها نام برده است. تأثیرپذیری علاءالدوله از عطار را می­توان از مقایسۀ مصیبت‌نامه با رسالۀ سربال البال به‌خوبی دریافت که هر دو عارف پس از سیر در عوالم مختلف آفاقی و ناسوتی به این نتیجه می­رسند که سالک باید در روح و جان خود که عبارت از نور محمدیه است، سیر کند. ازاین‌رو، می‌توان گفت که نوآوری شیخ علاءالدوله در این است که توانسته پیامبرانِ هفت‌گانه‌ای را که عطار در مصیبت‌نامه به آن‌ها اشاره کرده، با لطایف سبعه‌ای که ابن‌عربی در رساله شق الجیب به آن‌ها پرداخته است، تلفیق کند. علاوه بر این، شیخ علاءالدوله برای اولین بار نظریۀ تفسیری خود را بر مبنای همین لطایف بنیان گذاشته است. امری که نه عطار و نه نجم‌الدین رازی در تأویلات عرفانی خود و نه ابن‌عربی هیچ‌یک از آن بهره نگرفته‌اند.

گذر از پدیدار رنگ به معنا، فرایندی است که از دیرباز تاکنون نزد متفکران متعدد با سویه‌های فکری متفاوت مطرح بوده است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش شکل گرفت که صرف‌نظر از قصد مؤلف و وجه بیانگری اثر، اگر مخاطبی به آراء علاءالدوله سمنانی در مورد تجلیات انوار رنگی آگاه باشد، در مواجهه با یک اثر هنری چگونه آن اثر را خوانش می‌کند؟ از این رو با بهره‌گیری از روش پدیدارشناسی هرمنوتیک هانری کربن به تحلیل آراء علاءالدوله سمنانی در این باره می‌پردازد و با ماحصل این بررسی و با روش توصیفی ـ تحلیلی، رنگ‌های یک اثر هنری را مورد نقد یا خوانش مخاطب‌محور قرار می‌دهد و در نهایت به این نتیجه رهنمون می‌شود که هنگامی‌که یک اثر هنری بر مبنای آراء سمنانی مورد قضاوت قرار می‌گیرد، می‌توان از مشاهدة محض گذشت و به نوعی شهود شخصی دست یافت که در مورد نمونة مطالعاتی این نوشتار، نتیجة شهود بدین قرار است که مقبره‌پوشی که با این نظام و رنگ‌ها طراحی و تولید شده، به ‌طور تمثیلی نمایانگر بخشی از سفر روحانی انسان به ‌سوی پروردگار است که از پیش در جریان بوده و گویی مدتی با حیات جسمانی انسان به وقفه افتاده و با گذشتن از جسم دوباره آغاز می‌شود.

ابوالمکارم رکن‌الدین علاءالدوله احمدبن‌محمدبن‌احمد بیابانکی سمنانی (659ـ736ق)، از عرفای بزرگ کبروی به شمار می‌آید که به اعتبار وی، این طریقت «علائیه» نیز خوانده ‌شده است. خاندان علاءالدوله، از خانواده‌های اصیل و ثروتمند سند بودند که به سمنان کوچ کردند و در عصر ایلخانان، صاحب مشاغل دولتی بودند. دوران زندگی علاءالدوله را به دو دوره، قبل و بعد از توبه و تحول روحانی‌اش، می‌توان تقسیم کرد. این تنبه معرفتی که در 24 سالگی، در میدان جنگ، با ندای «زاجر غیبی» حاصل شد، به سرعت او را در محضر نورالدین عبدالرحمان کسرقی اسفراینی (م 695)، از خلفای نجم‌الدین کبری در بغداد نشاند و از یک جوان ملازم درباری، سالکی تائب و شیخی کامل ساخت. تصوف علاءالدوله را باید تصوفی شریعت‌مدار و متابعت‌محور، مردم‌گرا و معتدل دانست که در آن به آموزه عزلت و چله‌نشینی، برای قطع علایق نفسانی و تحصیل مکاشفات و تجارب عرفانی، بسیار تأکید و توجه می‌شود اما این خلوت‌گزینی‌ها، با مسئولیت‌گریزی اجتماعی، بی‌کارگی و طفیلی‌گری، همراه نیست. دیگر ویژگی مهم تصوف علاءالدوله که پژوهش حاضر، درصدد بررسی و تحلیل آن برآمده، گرایش‌های بارز شیعی اوست. نتایج این بررسی، نشان می‌دهد که دیدگاه‌های علاءالدوله درباره سه موضوع مهم: 1. واقعه غدیر خم و منصب جانشینی پیامبرˆ؛ 2. ارادت و مودّت ایمانی نسبت به اهل‌بیت‰؛ 3. موعود آخرالزمان و مهدویت، هم‌سان و هم‌سو با عقاید شیعه امامیه است. درباره توصیف‌های مبالغه‌آمیز از خلیفه اول در العروه و عبارات عجیب و غریب و مردود در مورد خلیفه دوم در چهل مجلس که حتی مضامین برخی آن‌ها بر کفر و فساد دلالت دارد، مسأله تقیه و حفظ وحدت در عصر ایلخانان و احتمال جعل و تحریف را نباید از نظر دور داشت.

محیی الدین ابن عبدالله حاتمی طائی اندلسی، ملقب به شیخ اکبر و مشهور به ابن عربی، متوفای 628 هجری قمری، از صوفیان و عارفان بزرگ اسلامی است که با ظهور وی عرفان اسلامی به تدریج رنگ و بوی تازه ای یافت و در مسیر ویژه ای قرار گرفت. مهمترین وجه عرفان ابن عربی عبارت بود از بیان حقایق و مکاشفات عرفانی در ساختار یک منظومه علمی و نظری که تا پیش از وی سابقه نداشت. شیخ اکبر در ارائه حقایق عظیم و لطایف دقیق و ظریف عرفانی آنچنان نبوغ و هنرمندی از خود نشان داده است که تاکنون در عالم تصوف، کسی یارای خروج از مرزهای ساختار نظری عرفان او و در افکندن طرحی جدید را پیدا نکرده است. صوفیان و عارفان محقق پس از او عمدتاً میراث دار و شارح مکتب او بوده اند. حتی مخالفان سرسخت ابن عربی نیز نتوانسته اند از نفوذ گسترده او خود را برکنار نگاه دارند.