جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم معرفت و چگونگی کسب آن در متون صوفیه مسئله ­ای مورد توجه و جزء اولویت‌های فکری نویسندگان و مشایخ تصوف بوده است. از سوی دیگر بارزترین وجه رفتاری بزرگان صوفیه مقولۀ کرامت است که در نظر جامعۀ هر عصر به‌عنوان محکی برای سنجش جایگاه اولیاء قلمداد شده است. این پژوهش قصد دارد به این دو پرسش پاسخ دهد: معرفت از نظر شیخ جام چیست ؟ و چه ارتباطی میان معرفت مورد نظر شیخ جام و کرامات وی وجود دارد؟ که برای نیل به آن ابتدا به ارزش و تعریف معرفت در کتب صوفیه خواهیم پرداخت و پس از آن به تعریف این مفهوم در مکتوبات شیخ جام و تبیین ویژگی علم و معرفت در آثارش اشاره می­کنیم. با استناد به نوشته­های شیخ جام روشن می­شود که او معرفت را کیمیایی می­داند که تحول ماهوی عارف را در پی دارد و دستیابی به معرفت، مقارن با توانایی تصرف در جوهر اشیاء است. در ادامه به اهمیت «قلب جوهر» در مقامات و نوشت ه­های او و ارتباط آن با اندیشه ­های کرامیه خواهیم پرداخت. پس از این سه مقدمه، به تحلیل کرامات شگفت­ آور شیخ جام براساس نظام معرفت‌شناسی خاص او پرداخته، روایت این‌گونه کرامات را فراتر از نیّت جعل و سند­سازی، در حوزۀ تقابل‌های گفتمانی معنا خواهیم کرد.

در نوشته­ های احمد جام (قرن 5-6 ق) افزون بر مباحث عرفانی، به مسائل اجتماعی نیز توجه شده ­­است. این مقاله می­کوشد با روش تحلیل محتوا، رویکرد او را به اصناف دینی عصرش تبیین کند. برای تبیین رویکرد او به اصناف دینی عصرش، ابتدا الگوهای شخصیتی مورد اشارة او از آثار مهمش استخراج شد و سپس با احصا، تحلیل و دسته­ بندی اوصافی که برای هر دسته برشمرده و نقدهایش بر آنان، تبیین شده ­است. در آثار او با سه گروه شخصیتی مواجهیم که عبارتند از: 1. گروهی کاملاً مقبول و الهی مانند زاهد، عارف، حکیم و...؛ 2. گروه گاه نامقبول و گاه مقبول مانند صوفی، مرید، درویش و ...؛ و 3. کاملاً نامقبول مانند قاری، مفتی، خواجه­امام و .... این گروه­ها نشان می­دهد که ذهن او به دو دستة متصوفه و اصحاب علوم ظاهری معطوف بوده ­است و به اصناف دیگر (بازاریان و امرا) بی­توجه بوده ­است. از اوصافی که او برای این دسته­ها برمی­شمرد، چنین برمی­آید که اساس نگرش او به جامعه­اش، بناشده بر معنویت و اخلاق است و نسبت به مسائل اجتماعی و سیاسی، حساسیت چندانی نداشته و ریشة مشکلات اجتماعی را هم در مسائل اخلاقی و معنوی می­دیده است.

کتاب حاضر با استفاده از آیات کریمه قرآن و احادیث نبوی به شرح اصول دینی پرداخته‌است. توحید و ایمان، توبه، امر به معروف و نهی از منکر، مباح به حجت، ناعت و راه صدیقان از جمله مباحثی است که به آنها پرداخته شده‌است. در پایان نوشتار حاضر به مناجات و نصایح خواجه عبدالله انصاری نیز اشاره می‌کند.

باور به مراتب متعدد وحی از نظرگاه صوفيان، سبب شده است تا وحی را امری بی پايان و هميشگی بدانند كه به صورت دريافت های باطنی، نوع خاصی از معرفت را پديد می آورد. اعتقاد بدين شيوه كسب معرفت، با توسل به كشف و شهود، به آفرينش متن هايی می-انجاميد كه صوفيان، آن را مولودِ «وحی قلـب» و غلبـه الهامِ خداوندی بر آدمـی می شمردند و با محو جايگاه خود به عنوان مولف، نقش خويش را تنها كتابت اين ادراكات باطنی و دريافت های مقدس می دانستند و يا سراسر متن را هديه خداوند معرفی می-كردند. سخنِ الهامی، در لحظه غلبه بر صوفی با خصايصی همچون ديگرگونی حال، بی اختياری و ستاندن اراده گفتار همراه است و در صورت مكتوب خود به آفرينش متن هايی می انجامد كه اغلب پر حجم و فاقد نظم ساختاری اند و به واسطه اشتمال بر معانی عظيم و ناآشنا جانب مخاطب را فرو می گذارند. صاحبان اين آثار، اين دست تصنيف ها را سخن برتر می دانند كه اثرهای عظيم دارد و اسباب جوشش انديشه می گردد و هركس توانايی درک آن را ندارد.

از جمله اعتقادات رايج در ميان اهل تصوف، در رابطه با موضوع ولايت و شناخت ولی، در نظر گرفتن طبقات و تعداد، برای اولياءالله است. متصوفه به استناد به سوره «اسرا» كه خداوند در ضمن آن، مقامی يكسان برای تمام انبيا در نظر نگرفته، براي اوليا نيز مراتبی متفاوت قائل شده اند. اهل تصوف آيه يكصدوشصت-وسوم از سوره « آل عمران» را خطاب به اولياءالله دانسته، آن را به درجات و مراتب متفاوت ايشان در نزد خداوند تعبير و تفسير نموده اند. احاديثي نيز مستند مشايخ اهل طريقت قرار گرفته است. بر مبنای اين نوع از باور، اولياء الله در تصوف اسلامی داراي طبقاتي چند و تعدادی مشخص هستند. تنها با فرا رسيدن آخر الزمان، نظم حاكم بر اين تركيب و تعداد، بر هم خواهد خورد، و به دنبال آن، جهان به پايان كار خويش خواهد رسيد. به-رغم اشتراك نظر عارفان، درخصوص طبقاتِ اوليا؛ اين موضوع از مباحثی است كه اختلاف اقوال درخصوص آن فراوان است. اگر از اشتراك اهل تصوف درباره كليات اين مسئله بگذريم، در بقيه موارد، اختلاف های فاحش ميان مشايخ اهل طريقت وجود داشته است. در اين مقاله ضمن بررسی منشا اين موضوع، به سير تاريخی و چگونگی شكل گيری و تكامل آن نيز پرداخته شود.

در این پژوهش، ارتباط عقل و عشق از نظرگاه شیخ احمد جام، عارف نامدار قرن (5-4 ه.ق) مورد بررسی قرار گرفته و با دلایل متقن و مثال‌های متعدد و روشن به سوالات کلیدی از قبیل اینکه این ارتباط بر کدام مبانی استوار بوده و این دو تا چه اندازه با یکدیگر سازگاری دارند، پاسخ داده شده است. شیخ جام ارتباط عقل و عشق را از منظر مبانی معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی و زبان‌شناختی مورد ارزیابی قرار می‌دهد. هدف از انجام این تحقیق آن بوده که دیدگاه‌های یکی از مشاهیر کشور پهناورمان ایران‌زمین را که کمتر مورد واکاوی قرار گرفته برای شیفتگان معرفت و عرفان و تشنگان وادی عشق و عاشقی روشن نماییم که همانا این رسالت هر دانشجو و دانش‌پژوهی است که گوهران دیار خویش را که گرد فراموشی بر آنان نشسته، غبار بزداید و به زرشناسان عرضه نماید. روش تحقیق این نوشتار توصیفی- تحلیلی است و روشی که برای جمع‌آوری اطلاعات مربوط به موضوع به کار رفته است روش مطالعه‌ی کتابخانه‌ای بوده که با استفاده از آثار شیخ احمد جامی و تا حدودی معاصرین وی مبانی فکری وی استخراج گردیده است. از نظرگاه شیخ احمد جام، عقل و عشق اگر با یکدیگر هم‌سنگی کنند به سان دو بال پرنده‌اند که هماهنگ در جهت تعالی و عروج او را به آسمان برند و فرا زمینی‌اش کنند و پیوستگی عقل و عشق نیز چنین بوَد که اگر بر مرد کامل عقل، عشق پدید آید او را مقام قطبی دهد و آسمانی‌اش کند، چنانکه پیوسته در همه حال از یاد خدای عزوجل غافل نشود. واژگان کلیدی:عقل، عشق، عاقل، عاشق، معرفت، علم، حال، هوی، سماع، نماز، راز، ناز، نیاز، احمد جام.

مسأله اصلی این مقاله، بررسی استعاره‌های سماع در انس­ التائبین است. در نگرش شناختی، مفاهیمی چون زمان، کمیّت، حالت، دگرگونی، کنش، علّت، هدف، شیوه و وجه با روش استعاری فهمیده می­ شوند. احمد جام در انس ­التائبین برای تبیین بسیاری از جنبه ­های سماع از حوزه ­های «خوراک»، «انسان» و «بیماری و سلامت» بهره­ برده­، با ­استعاره‌های «سماع، به مثابۀ انسان است»؛ «سماع به مثابۀ خوراک است»؛ «سماع به مثابۀ سلامت و بیماری است»، نظریه­ اش را تبیین کرده است. پشتوانۀ نظری مقاله، نظریه «استعاره‌های مفهومی» است که استعاره را از شگردی زیبایی­ شناسی به ابزار اندیشیدن ارتقاء داده­ است. نخست، مبانی نظریه یاد شده را با کلیدواژه ­های فهم نظریۀ زبانشناسی شناختی معرفی­ کرده، گزارشی از استعاره‌ها آورده ­ایم. سپس استعاره‌ها را بر اساس درون­ مایه، دسته­ بندی کرده ­ایم: استعاره‌های ویژگی­ های خوشایند سماع، استعاره‌های ویژگی­ های ناخوشایند سماع و استعاره‌های دو پهلو. سپس به تحلیل شناختی هر گروه پرداخته­، شگردهای بیانی استعاره‌ها را بررسی­ کرده ­ایم که چگونه احمد جام در استعارۀ سماع از شگردهای «انتقال» و «تغییر» برای تبیین نظریۀ خود بهره­ گرفته است.

شیخ احمد جام در میان نامداران صوفیه، بیش از دیگران، زندگی و شخصیّت‌اش با افسانه‌ها و حکایات عجیب گره خورده است. نویسندگان مقامات با نقل افسانه‌ها و روایت‌های شگفت و انتساب صفاتی چون خُم‌شکنی و تعصّب و تشدّد در امر به معروف و نهی از منکر و شکستن چنگ و چغانه، چهرۀ شیخ جام را چنان ترسیم کرده‌اند که دلخواه ایشان بوده است و کاری به آن نداشته‌اند که او خود چه می‌اندیشیده و در قاموس ذهن و اندیشه و سلوک وی چه می‌گذشته است. کمبود پژوهش در خصوص اندیشه‌ها و شخصیت اصیل احمد جام ورای مقامات نوشته‌شده برای وی و افسانه‌های مندرج در آن‌ها از یک طرف، و قضاوت‌های نادرست و شتاب‌زدۀ برخی از عرفان‌پژوهان، بدون توجه به آثار شیخ از سوی دیگر، حاصلی جز بدنامی و تصوّر خودخواهی و انتقام‌جویی برای شیخ نزد معاصران نداشته است. این در حالی است که با یک نگاه اجمالی به آثار شیخ، می‌توان تا حد زیادی از انتساب چنین صفاتی به وی کاست و حتّی او را عارفی مشفق، مهربان و وارسته به شمار آورد. در این گفتار، پس از نقل دیدگاه‌ها و سخنان برخی از محقّقان معاصر دربارۀ شخصیت شیخ جام و اشاره به چند حکایت از مقامات ژنده‌پیل، کوشش شده در سه بخش «نگرش غیرمتعصّبانه»، «نگرش مشفقانه» و «نگرش روشن‌بینانه»، شخصیت حقیقی شیخ، آن‌گونه که در آثار و نوشته‌هایش تجلّی کرده است، معرّفی گردد.