جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در تفکر شیعی انسان در هر عصری به رهبری و راهنمایی امام معصوم نیازمند است؛ و خداوند متعال بنا بر قاعده لطف هیچ گاه این نیاز را بی پاسخ نگذاشته، چه در عصرظهور وچه در عصرغیبت. اما چگونه می‌توان از وجود امام غایب بهره برد؟ این پژوهش به بررسی و تحلیل تطبیقی مقام وشأن امام ظاهروغایب می‌پردازد،در باب مقام و شأن امام میتوان به موارد زیر اشاره کرد:1-شأن خلیفه و نمایندگی خداوند در زمین2-رهبری دینی و اجتماعی و سیاسی 3-مفسر و مرجع علمی4-الگوی اخلاقی و رفتاری، 5-مایه امید وپایداری مردم.درمورد این شئون می‌توان گفت حضرت ولی عصر(عج) مانند سایر ائمه هدی خلیفه خدا در زمین هستند، امام حجت خدا درزمین وباعث امان اهل آن است ودر این مورد تفاوتی بین امام ظاهر وغایب نیست. درمورد رهبری سیاسی و اجتماعی و مرجع علمی و الگوی اخلاقی,چون ایشان در پس پرده غیبت هستند در عین اینکه حاضرند،این وظایف را از طرق خاصی انجام میدهند که یکی ازآن طرق روش قلبی و معنوی است.

بررسی جایگاه ولایت وچگونگی تداوم و پیوست آن در عصر غیبت در عرفان اسلامی از دغدغه های مهم پژوهش حاضر می باشد. باید اشاره نمود که مسئله ولایت در عرفان اسلامی از جایگاه برجسته و ممتازی برخوردار است و بیشتر کتب عرفانی در این مورد سخن گفته اند؛ عهده‌دار جامع‌ترین انسان‌شناسی است و انسان‌شناسی، نقش بارزی در نیل انسان به سعادت حقیقی و همه جانبه دارد و از میان، مسائل عرفانی، مسئله ولایت عرفانی، تأثیر فراوانی بر شکوفایی شخصیت انسان می‌گذارد. اهمیت ولایت بدان حد است که معرفت حضرت حق - که محور و شاه بیت غزل معرفت است ، در گرو شناخت انسان و مراتب و مقامات او است و مهم ترین مرتبه انسان، ولایت است (روحانی نژاد، 1385، 33). از طرفی، مسئله ولایت از مسائل مشترک میان تصوف و تشیع است و هر صوفی و عارفی بهگونه ای بدان اعتقاد دارد، اما نام حکیم ترمذی(وفات: 205 یا 215 ه.ق)، در صدر مسئله ولایت قرار دارد و نظریه پردازان و مؤلفان بزرگ اهل طریقت نیز، همواره در اقوال و آثار خویش، به اهمیت این موضوع اشاره کرده اند و حتی بابی خاص را به مسئله ولایت و اثبات آن اختصاص داده اند و در اهمیت این موضوع گفته شده است: همان گونه که تشیع بدون مفهوم امام و امامت قابل تصور نیست، تصوف نیز بی مفهوم ولی و ولایت نمی تواند معنی داشته باشد( میهنی، 1386، ج 2، 520) دایره ولایت بسیار گسترده و فراگیر است و نبی، رسول و ولی را شامل می شود و در حقیقت در برگیرنده «نبوت» و«رسالت» نیز هست. و «ولی» گسترده ترین مفهومی است که مفاهیم نبی و رسول را در خود دارد و پس از ولی، نبی دارای دامنه مفهومی گسترده ای است که رسول را نیز در بردارد و بنابر نظر عرفا، هر رسولی نبی است و هر نبی ای ولی است، ولی عکس این مطلب صادق نیست (روحانی نژاد، 1385، 114) و «ولی» عالی ترین نوع از عارفان به خدا و نماد انسان کامل است و انسان کامل، مظهر اتم و اکمل اسم شریف «ولی» است و ویژگی وی، کامل بودن در شریعت، طریقت و حقیقت است (همان، 159). پس از توحید صمدی حضرت حق، مهم‌ترین مسئله عرفان اسلامی، ولایت است. ولایت باطن نبوت و تحلیل و تفسیر عرفانی آن یک ضرورت است. «ولایت» در اصطلاح اهل عرفان به معنای قرب به خدای سبحان است. هنگامی که عبد از خود فانی و به حق باقی می‌گردد، به ولایت دست یافته است. هنگامی معنای کامل ولایت تحقق می‌یابد که علاوه بر قیام عبد برای خدا، اخلاق او به اخلاق الهی مبدل شود و به اوصاف او متحقق گردد؛ به گونه‌ای که علم او علم الهی، قدرت او قدرت الهی و فعل او فعل حق باشد. با توجه به مبنای تحقیق که بررسی ارتباط ولایت حضرت مهدی با ولایت پیامبر و امام علی از دیدگاه عرفانی امام خمینی هست، بدین ترتیب به بیان امام خمینی ولایت به معنای قرب به محبوبیت، تصرف، ربوبیت، نیابت است. ولایت در اصطلاح عرفان نیز معانی متفاوتی دارد از جمله به معنای رخت بر بستن رسوم عبودیت و متصف شدن به صفات الوهی و ربوبی است، که خود بر آمده از عبودیت تام و مطلق است. این مقام اصالتا مختص حضرت پیامبر ( ص) و به وراثت و تبعیت از آن خاندان مطهرش می باشد.(خمینی ،1370:137) در مطالعه حاضر بررسی ارتباط ولایت حضرت مهدی با ولایت امام علی و پیامبر از آن جهت حائز اهمیت است که از منظر دیدگاه عرفانی امام خمینی در دستگاه آفرینش، وجود نبی و رسول و وصی و ولی، برای هدایت و رشد ضرورتی اجتناب ناپذیر است و در همه ادوار، نبی یا رسولی و پس از او وصی‌ای با ولی‌ای ـ به عنوان قائم مقام ـ بوده است تا این‌که نبی و رسول دیگر، ظهور می‌کرده و مبعوث می‌شده است تا آنگاه که خاتم ولایت، مهدی موعود(عج) ظهور کند. نظر امام خمینی بر آن است که در عالم هستی هر چیزی نشانی از حقیقت خود، که مکنون در عالم غیب است دارد، پس برای حقیقت عین ثابت انسانی، یعنی عین ثابت محمدی و حضرت اسم اعظم نیز مظهری در عالم عین وجود باید وجود داشته باشد تا احکام ربوبیت را ظاهر سازد و بر اعیان خارجی حکومت کند، پس هر موجودی که دارای صفت و ویژگی الهیت در این عالم باشد خلیفه بودن از آن اوست. و این همان انسان کامل است که حجت خدا بر خلق می باشد و به صورت جامع خداوند آفریده شده است، زیرا خدا او را آینه اسماء و صفات خویش قرار داده است. در این نگرش انسان کامل، کاملترین مظهر خداوند بر روی زمین است، زیرا او جامع همه کمالات اعطا شده از ناحیه خداوند است و نیز مظهر همه تجلیات آن می باشد(شرح دعای سحر،66:1374)امام خمینی درباره اوصاف وجودی انسان کامل می گوید: «بدان که انسان کامل است که مَثَل اعلای خدا و آیت کبرای او و کتاب مبین حق و نبأ عظیم بوده و بر صورت حق آفریده شده است و با دو دست قدرت او وجود یافته، و خلیفه خداوند بر مخلوقاتش و کلید باب معرفت حق می باشد، هر که او را بشناسد خدا را شناخته است، او با هر صفتی از صفات و تجلی از تجلیاتش آیتی از آیات خداوند است و از زمره نمونه های بلند مرتبه و گرانقدر برای شناخت کامل خالقش می باشد».(همان،56) از اینرو انسان کاملی که نسخه اعلی و مظهر صفات حق تعالی در این جهان باشد، او دارای ولایت مطلقه و صاحب مقام مشیت مطلقه است که موجودات هستی به واسطه آن ظهور یافته اند و حقایق و ذوات بدان محقق گردیده اند، پس این انسان کامل ریشه تمام هستی ها و آنها شاخه های او هستند و او بر تمام مراتب وجود و منازل غیب و شهود دارای احاطه کامل است(امام خمینی،60:1375) به نظر می رسد انسان کامل مورد نظر امام خمینی همان خلیفه بر حق خدا بر روی زمین است و کسی است که از میان انسانهای دیگر نسبت به خدا نزدیکتر و مقربتر می باشد. یعنی اگر بر اساس قاعده امکان اشرف ملاصدرا بررسی کنیم، انسان کامل امام خمینی، انسانی است که در مرتبه وجود و شرافت، برتر از تمامی انسانهای دیگر می باشد. و بدون وجود و هستی او، سبب خلقت و هستی انسانهای دیگر تحقق نمی یابد. زیرا تا ممکن اشرف نباشد ممکن اخس نمی تواند لباس هستی را بر تن خود نماید. از اینرو عظمت وجودی انسان کامل تا آنجاست که در اندیشه امام خمینی نور فطرت او بر تمام انوار

ظهور امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نقطه عطفی سرنوشت‌ساز و حلقه‌ای محوری در مسیر یکپارچگی انسان و جامعه بشری است. این مرحله تنها به جنبه سیاسی یا حکومتی محدود نمی‌شود، بلکه به یک تغییر تمدنی جامع گسترش می‌یابد که انسان را از درون تغییر شکل می‌دهد و انرژی‌های نهفته او را به سوی کمال معنوی و مادی آزاد می‌کند. این پایان‌نامه با تحلیل متون بنیادین اسلام، یعنی قرآن کریم، احادیث نبوی و سخنان امامان اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، مفهوم «توسعه انسانی» را به عنوان هدف اصلی ظهور مهدی بررسی می‌کند. مشکل تحقیق از وجود شکافی بین ارائه اعتقادی مرحله ظهور به عنوان یک «آرمان‌شهر» فرضی و تصور روشن از سازوکارها و مراحلی که از طریق آنها بشریت از وضعیت فعلی خود - که از بحران‌های معنوی، فکری و اجتماعی رنج می‌برد - به انسانی کاملاً توسعه‌یافته که پتانسیل نیکی و نبوغ نهفته را آزاد می‌کند، تبدیل خواهد شد، ناشی می‌شود. پرسش اصلی این است: قرآن کریم و شریعت چگونه فرآیند توسعه همه‌جانبه انسان را در عصر ظهور ترسیم می‌کنند و مظاهر و سازوکارهای این توسعه کدامند؟ هدف پژوهش حاضر، آشکار کردن دیدگاه قرآنی و روایی در مورد مسیر توسعه انسان، چه به صورت فردی و چه به صورت جمعی، در عصر ظهور مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است. همچنین، هدف آن تحلیل مفهوم «توسعه» و تمایز آن از مفاهیم مشابه مانند «پیشرفت مادی» یا «رفاه» است. همچنین، هدف آن بررسی متون دینی (آیات و روایات) برای آشکار کردن ویژگی‌های انسانیت و توسعه آن عصر (ویژگی‌های روانی، عقیدتی و اجتماعی آن) است. اهمیت این پژوهش در پایه‌های بنیادین آن برای یک رکن اساسی دین اسلام، یعنی «غیبت و ظهور» است که آن را به هدف نهایی خلقت، یعنی کمال انسان، پیوند می‌دهد. این پژوهش همچنین به ارائه دیدگاهی جامع و منحصر به فرد برای آینده بشریت، متمایز از نظریه‌های مادی غربی (آرمان‌شهر) یا نظریه‌های بدبینانه (ویران‌شهر) کمک می‌کند. این تحقیق، الگویی عملی برای مسلمانان و بشریت به عنوان یک کل، برای پیشرفت انسان ارائه می‌دهد و آن را به عاملی برای اصلاح خود و جامعه و ایجاد جامعه‌ای فضیلت‌مند تبدیل می‌کند. این پایان‌نامه نتیجه می‌گیرد که الگوی مهدوی، والاترین تصویر از توسعه انسانی را ارائه می‌دهد، که در آن تعادلی بین پیشرفت مادی و پیشرفت معنوی حاصل می‌شود و تمام موانعی که مانع از شکوفایی کامل پتانسیل ذهنی و اخلاقی انسان‌ها می‌شوند، از بین می‌روند و آنها را قادر می‌سازند تا تحت حکومت عدل الهی در بالاترین سطوح کمال مطلوب زندگی کنند.

ظهور حضرت مهدی (عجل‌الله تعالی فرجه) به‌عنوان آخرین حجت الهی، یکی از باورهای بنیادین در اندیشه اسلامی به‌ویژه در کلام شیعه است. بررسی اوصاف و ویژگی‌های یاران آن حضرت، می‌تواند درک بهتری از ساختار جامعه آرمانی مهدوی ارائه دهد. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از روش کتابخانه‌ای، به گونه‌شناسی اوصاف یاران امام زمان (عج) در منابع روایی فریقین (شیعه و اهل سنت) پرداخته است. اوصاف مزبور در پنج دسته اصلی: اعتقادی، اخلاقی، علمی و معرفتی، ظاهری و جسمانی، و اجتماعی تقسیم و تحلیل شده‌اند. هدف از این تحقیق، استخراج مبانی معرفتی و کلامی مربوط به یاران حضرت و ارائه تصویری دقیق و تطبیقی از آنان در دو سنت روایی اسلامی است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که یاران حضرت از نظر ایمان، بصیرت، زهد، اطاعت، قدرت، و آمادگی برای عدالت‌گستری، برجسته‌ترین نیروهای انسانی در تحقق حکومت جهانی عدل الهی به شمار می‌روند.

در عرفان اسلامی، همواره این پرسش مطرح بوده است که عارفان حقیقی، با چه ویژگی‌های معرفتی و سلوکی - که در دو ساحت بنیادین عرفان نظری و عملی متبلور می‌شوند - از دیگران متمایز می‌گردند و چگونه این تمایز، ایشان را در مسیر نیل به مقصود الهی رهنمون می‌سازد؟ به بیان دیگر، چگونه می‌توان تصویری جامع از عارف حقیقی ترسیم نمود تا سرمشقی برای جویندگان این طریق باشد؟ پاسخ به این پرسش، از یک سو، نقشی کلیدی در شناخت عمیق عرفان اسلامی ایفا می‌کند و از سوی دیگر، راه را برای شناسایی و تمییز عارف‌نمایان دروغین هموار می‌سازد. عرفان اسلامی به عنوان یک نظام معرفتی عمیق، همواره تحت تأثیر احادیث و آموزه‌های انسان‌های کامل؛ یعنی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم‌السلام قرار داشته است. این احادیث به عنوان منابع معتبر و غنی، می‌توانند به شناسایی و تبیین شاخصه‌های عارف حقیقی کمک کنند. در این راستا، یاران امام زمان علیه‌السلام به عنوان نمونه‌های بارز عارف حقیقی معرفی شده‌اند. یاران امام زمان علیه‌السلام که در زمان ظهور حضرت نقش کلیدی ایفا خواهند کرد برای اینکه بتوانند در کنار حضرت قرار گیرند و در تحقق اهداف الهی و برقراری عدالت اجتماعی موثر باشند، باید ویژگی‌های خاصی داشته باشند. با توجه به احادیث و روایات مختلف، ویژگی‌های عرفانی یاران امام زمان به طور خاص مورد توجه قرار گرفته است، اما تا به حال شناخت دقیقی از این ویژگی‌ها ارائه نشده است. براساس احادیث درباره اصحاب امام زمان علیه‌السلام، این افراد مردانی هستند که به اوج عرفان رسیدند. در روایات متعدد، اصحاب حضرت مهدی اینگونه توصیف شده‌اند که خدا را به حق شناخته‌اند ( «...عَرَفُوا اللَّهَ حَقَّ مَعْرِفَتِه‌...» اربلی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ج‌2، ص 478؛ بهاء الدین نیلی نجفی، منتخب الأنوار المضیئه، ص44 ) و دلهایشان مانند پاره‌های آهن است، شکی در ایمان بخدا در آن راه نیافته و در طریق ایمان از سنگ محکم‌تر است (بهاء الدین نیلی نجفی‌، سرور اهل الایمان، ص 97). همچنین این اصحاب را صاحبان ولایت معرفی نموده و اولیای الهی در عصر ظهور محسوب می‌شوند (نعمانی، الغیبه، ص240؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج‌2، ص 673). احادیث معصومین علیهم‌السلام به‌ وضوح به توصیف ویژگی‌های عرفانی یاران حضرت پرداخته و می‌توان اذعان نمود یکی از موثرترین روش‌ها برای کشف شاخصه‌های عارف حقیقی در عصر غیبت، بررسی همین ویژگی‌های عرفانیِ منتسب به یاران امام زمان (عج) است. بر اساس روایات مهدویت، یاران حضرت مهدی (عج) را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد: یاران عصر غیبت و یاران عصر ظهور. یاران عصر غیبت عبارتند از: 1. سفرای حضرت. 2. موالی حضرت؛ یاران عصر ظهور و پس از آن عبارتند از: 1. سیصد و سیزده نفر. 2. لشکر ده هزار نفری. 3. حضرت مسیح و گروندگان به ایشان. 4. یمانی از یمن. 5. خراسانی از مشرق (ایران، افغانستان و ماوراء النهر). 6. رجعت کنندگان در آستانه ظهور. 7. فرشتگان. 8. جنینان مومن. 9. مومنینی که در بلاد خود به حمایت می‌پردازند. 10. کسانی که به سوی حضرت حرکت می‌کنند ولی به ایشان نمی‌رسند. 11. افراد کم سن و ناتوان که توانایی حمایت عملی از حضرت ندارند ولی برای ایشان دعا می‌کنند. 12. برخی اهل شرک و منجمینی که پس از ظهور حضرت ایمان می‌آروند. در پژوهش حاضر برای کشف شاخصه‌های عرفانی، به دو دسته از یاران در عصر غیبت یعنی؛ سفرا و موالی حضرت و به دو دسته از یاران در عصر ظهور یعنی؛ سیصد و سیزده نفر و رجعت کنندگان در آستانه ظهور منظور اصحاب کهف، اصحاب امام حسین و اصحابی که نامشان در روایات اذعان شده است، پرداخته می‌شود. این چهار دسته جز یاران خاص حضرت حجت محسوب شده و از ویژگی‌های ممتاز و والایی برخوردارند، ضمن اینکه در روایات از شاخصه‌ها و ویژگی‌هایشان سخن به میان آمده است. در روایات متعددی، آنان به خوبی از جهات معرفتی، ولایی، سلوکی، عبادی و سیاسی-اجتماعی توصیف شده‌اند. در این پژوهش، پس از کشف و شناسایی شاخصه‌ها، هر کدام را مورد توصیف و تحلیل عرفانی قرار داده و انعکاس این شاخصه‌ها در اندیشه امام خمینی مورد کاوش قرار می‌گیرند. امام خمینی (ره) به عنوان یکی از پیشگامان عارفان عصر حاضر، با سیر و سلوک و تهذیب نفس، به غایت عرفان عملی یعنی به فنای در توحید ذاتی دست یافت. و با پیمودن سفرهای چهارگانه عرفانی، به فعالیت اجتماعی و سیاسی پرداخته و انقلاب اسلامی را به‌عنوان زمینه‌ساز ظهور مهدی موعود بنا نهاد. نگاه وی به سیر و سلوک، عمیق و گسترده و دغدغه‌ ایشان خدمت به امام زمان علیه‌السلام و تغییر انگاره‌های غلط درباره ظهور و انتظار بود، از این جهت اندیشه امام خمینی در تبیین شاخصه‌های عرفانی یاران امام زمان علیه‌السلام می‌تواند موثر و راهگشا بوده و توجه به دیدگاه‌های ایشان در این زمینه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این پژوهش با هدف شناسایی و تحلیل ویژگی‌های عرفانی یاران امام زمان (عج) بر اساس احادیث معصومین و با تاکید بر اندیشه‌های امام خمینی (ره) انجام می‌شود تا بتواند بستر مناسبی برای ارائه یک تصویر کامل از یاران امام زمان به عنوان عارفان حقیقی فراهم آورد. با توجه به اهمیت نقش یاران امام زمان علیه‌السلام در تحقق اهداف الهی و ظهور آن حضرت، شناخت این ویژگی‌ها برای کسانی که می‌خواهند در مسیر عرفان قدم بردارند و برای زودتر اتفاق افتادن واقعه مبارک ظهور قدمی بردارند، راهگشا خواهد بود.

‏‎‏اين مجموعه در يك‌صد و بيست قسمت تنظيم شده كه در ابتداى هر قسمت، آيات قرآن كريم به ترتيب آورده شده است. گاه در ابتداى يك قسمت، يك آيه و گاه چند آيه پشت سر هم ذكر و سپس روايات مربوط به آن نقل شده است. آياتى كه درباره حضرت امام عصر(عج) نازل گشته، طبق احاديثى كه در تفسير و تأويل آنها از ائمه(ع) وارد شده، جمع‌آورى و به ترتيب سوره‌ها و آيات، نظم داده شده است. احاديث با ذكر سند در ذيل آيات ياد شده‌اند و از بحث و بررسى اقوال مفسران و غور در مطالب ديگرى كه معمولا در تفاسير مطرح مى‌شوند، سخنى به ميان نيامده است. احاديث كتاب با منابع و مآخذ تطبيق شده است و هر جا كه در منبع حديث زيادتى وجود داشته است، بين [كروشه] و هر جا كه در نسخه مزبور اضافه بر مأخذ بوده، بين (پرانتز) آمده و در پاورقى به آن اشاره شده است. پاره‌اى از احاديث به كتاب يا مؤلف خاصى نسبت داده نشده است. از جمله منابع كتاب، دو نسخه خطى كتاب «تأويلُ الآيات الظاهرة فِى ما نَزل فِى العترة الطّاهرة» مى‌باشد. اين كتاب در گذشته به ضميمه اثر ديگرى از مؤلف به نام «غاية المرام» چاپ شده بود.