جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع این مقاله، پژوهشی در گسترة اخلاق از منظر لویناس است. مسئله اصلی فلسفه لویناس «اخلاق» است. تا آنجا که می‌توان او را فیلسوف اخلاق خواند. البته اخلاق مورد نظر لویناس متفاوت از اخلاق مصطلح است. لویناس با گذر از خودآیینی کانتی، اخلاق را دیگرآئین می‌داند و بر مسئولیت نامتناهی نامتقارن در برابر «دیگری» تاکید می‌کند. از برخی عبارات لویناس ممکن است چنین به نظر برسد که اخلاق منحصر در رابطه‌ای عاشقانه با «دیگری» است. اما او با مطرح شدن «شخص سوم» در فلسفه او، رابطه اخلاقی به ساحت جامعه و سیاست تسری می‌یابد. ورود شخص سوم با زایش مسئولیتی جدید مصادف است و سوژه را به مقایسه وظایف و مسئولیت‌ ها وادار می‌کند که پیامد آن، عدالت است. این امر گسترة اخلاق را از جامعة بستة عاشقانه دونفره خارج نموده و اخلاق را به جامعه متکثر بشری و سیاست تسری می‌دهد.

هدف این تحقیق بررسی چگونگی ارتباط اندیشه بوبر و لویناس با تاکید بر مفهوم «دیگری» است. مطابق اندیشه‌های بوبر و لویناس و در زمینه فلسفه اخلاق، پژوهش‌های فراوانی با موضوع‌های مختلف انجام شده است. با این حال، رابطه بین آن‌ها هنوز هم به‌عنوان یک زمینه تحقیقاتی گنگ و مبهم باقی‌مانده است. این تحقیق درصدد است تا بازتابی مقایسه‌ای در مواجهه با مفهوم «دیگری» مطابق با اندیشه‌های این دو فیلسوف ارائه نماید. با بررسی‌های انجام‌شده در‌ حالی که اندیشه‌های بوبر با یک رابطه متقابل «من» و «تو» همراه بوده است که یک رابطه متقارن، نزدیک و هم‌سو را پرورش می‌دهد، لویناس بر رویارویی رو در رو تأکید کرد که با فاصله‌ای نامتقارن مشخص می‌شود. لویناس نظر انتقادی خود را به رابطه «من و تو» بوبر مطرح و مدعی می‌شود که برخورد بوبر به اندازه کافی اخلاقی نیست، زیرا طرف مقابل را به نفع یک فرآیند شکل‌گیری خودمحورانه نقض می‌کند. در واقع لویناس به فاصله میان «من» و «دیگری» معتقد است و «دیگری»، «من» یا «خود» دیگر نیست. از سویی در اندیشه لویناس، اگر در مواجهه با «دیگری»، انتظار برخورد متقابل و یکسان از «دیگری» وجود‌ داشته باشد، از حیطه اخلاقی خارج می‌شویم.

ایمانوئل لویناس را یکی از مهم‌ترین فیلسوفان عصر جدید می‌شمارند. اهمیت فلسفة او بیشتر در اخلاق نمایان می‌شود. فلسفة اخلاق لویناس بر محور «دیگری» می‌چرخد. در ساختار فلسفة اخلاق وی سوژه‌محوری از اولویت خارج می‌شود و دیگری اولویت پیدا می‌کند. دیگری برای لویناس یک انسان منفعل نیست، بلکه انسانی فعال است که چهرة او بر پیام‌ها و فرامین اخلاقی دلالت می‌کند و سوژه نیز با دریافت این پیام‌ها و فرامین اخلاقی، در خود احساس وظیفه می‌کند که خود را در برابر دیگری پاسخگو و مسئولیت‌پذیر بداند. استمرار این پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری به زندگی اخلاقی منتهی می‌شود. اما مسئله این است که رهیافت زندگی اخلاقی در ساختار فلسفة اخلاق لویناس بر چه مبنایی استوار است؟ به تعبیر دیگرک مؤلفه‌های یک زندگی اخلاقی در ساختار فلسفة اخلاق لویناس کدام‌اند؟ لویناس بر این باور است که سوژه هنگام مواجهه با چهرة دیگری، میل و کششی درونی نسبت به دیگری پیدا می‌کند. این میل و کشش درونی نسبت به دیگری که از میل سوژه به نامتناهی و کمال سرچشمه می‌گیرد، یک میل بنیادین و متافیزیکی است و به رابطه و تعامل اخلاقی سوژه با دیگری و در نهایت، به زندگی اخلاقی منجر می‌شود. سوژه در درون زندگی اخلاقی، هویت حقیقی خود را که یک هویت اخلاقی است، پیدا می‌کند و با پرورش استعداد‌های اخلاقی خود، در مسیر نامتناهی شدن و دست‌یابی به کمالات گام بر می‌دارد.

ایمانوئل لویناس یکی از مهم‎ترین فیلسوفان عصر جدید به‎شمار می‎آید. اهمیت فلسفه او در اخلاق نمایان می‎شود. در فلسفه اخلاق لویناس، سوژه‎محوری از اولویت خارج می‎گردد و «دیگری» و «چهره» او در اولویت قرارمی‎گیرد، به‎نحوی‎که چهره دیگری بر پیام‎های اخلاقی دلالت می‎کند و سوژه با دریافت این پیام‎های اخلاقی، در خود احساس وظیفه می‎کند خود را در برابر دیگری پاسخ‎گو و مسئولیت‎پذیر بداند. اما پرسش این است که در فلسفه اخلاق لویناس مقصود از «چهره» در مواجهه با دیگری چیست؟ و وجه اخلاقی آن با چه مبنایی قابل توجیه است؟. در ساختارگرایی و نشانه‎شناسی فیلسوفانی هم‎چون فردینان دوسوسور، امورات بیرونی در عالم واقع، نشانه هستند و این نشانه‎ها در محدوده مفاهیم و مقولات ذهنی سوژه، معنا می‎گیرند. این معنا، در نهایت به موضوعات هستی‎شناسی تقلیل پیدا کند. اما فلسفه اخلاق لویناس نوعی ساختارشکنی و عصیان‎گری در مقابل ساختارگرایی و نشانه‎شناسی فیلسوفانی هم‎چون سوسور است. در فلسفه اخلاق لویناس، چهره دیگری به‎مثابه نشانه اخلاقی است که سوژه را به پذیرش پیام‎های اخلاقی و مسئولیت‎پذیری در برابر دیگری دعوت می‎کند. در چنین موقعیتی؛ پیام‎ها و فرامین اخلاقی به موضوعات هستی‎شناسی تقلیل پیدا نمی‎کنند. به‎نظر می‎رسد لویناس تلاش می‎کند وجه اخلاقی چهره را بر مبنای زبان‎شناسی توجیه نماید.

امانوئل لویناس سنت فلسفی غرب را تاریخ حذف غیریت مطلق تعریف می‌کند. حذف غیریت سبب شده هستی به صرف تابعی از اندیشه فروکاسته شود و از آن تمامیتی سر برآورد که مستعد استبداد و درخودماندگی است. این پژوهش بر آن است که نشان دهد دیدگاه انتقادی لویناس راه برون‌رفت از این انسداد هستی‌شناسانه را در نگاه ویژۀ یهودی به زبان می‌یابد و سپس قصد دارد تحلیلی زبان‌شناسانه از صورت‌بندی انتقادی این فیلسوف یهودی ارائه دهد. لویناس به پشتوانۀ نام‌گرایی یهودی یادآور می‌شود که زبانْ لوگوسی تک‌ساحتی و صرف گزاره‌هایی اخباری (هست‌ها) نیست. نام یادآور ساحت ندایی و امریِ زبان و حافظ تکینگی در برابر تمامیت است، زیرا تنها در خطاب است که دیگری بیرون از شرایط شناخت انسانی باقی می‌ماند. لویناس نشان می‌دهد که وحی یهودی نیز در ساحت ندایی و امری سیر می‌کند، چرا که وحی در این سنت دانشی مضمونی دربارۀ خدا نیست، بلکه سخن گفتن خدا با انسان و رابطۀ دو غیریت است. رابطۀ خدا و انسان نیز تنها در نام خدا، به مثابۀ فرمان اخلاقی (بایدها) و پیروی انسان از آن، ممکن می‌شود. بدین سان نام خدا غیریتی می‌شود که در این‌همانیِ هستی‌شناسانه گسست ایجاد می‌کند.