جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله علیت اساسی ترین اصل هر تفکری است، که بر سر تفسیر این مسئله و انواع آن در میان فیلسوفان و متکلمان اتفاق نظر نیست. حال در این میان مقایسه دیدگاه غزالی متکلم اشعری از مشرق زمین و لایب نیتس فیلسوف عقل گرا از مغرب زمین در مورد مسئله علیت و اقسام آن مورد نظر است. پژوهش حاضر به بررسی توصیفی و تحلیلی از نوع تطبیقی، با هدف دست یابی به شناخت بهتر این مسئله در پرتو مقایسه دو اندیشمند مزبور انجام گرفته است. نتایجی که از این پژوهش به دست آمده عبارت اند از: غزالی در رابطه علیت تنها از اقتران میان علت و معلول سخن گفته است و به جای عنصر ضرورت علی و معلولی فلاسفه عنصر شرطیت را مطرح می کند و لایب نیتس هم علیت را در قالب اصل جهت کافی، که یکی از اصول فلسفه اوست مطرح کرده است. غزالی از میان علل چهار گانه ارسطویی علت فاعلی و غایی را علت نامیده است و ازآن جایی که به فاعلیت مطلق خداوند در کل عالم اعتقاد دارد برتری را به علت فاعلی داده است، در مقابل لایب نیتس هم چنین دیدگاهی در این مسئله دارد، اما او برتری را به علت غایی داده است و علت فاعلی را علت طبیعی می داند. هر دو اندیشمند برای اینکه بتوانند وجود خداوند را به عنوان علت نخستین، در آثار خود نشان دهند، رابطه علی و معلولی در جهان مادی را نفی کردند، و در ادامه برای اینکه بتوانند پاسخی برای شبهات ایجاد شده از نفی علیت داشته باشند، غزالی نظریه کسب و لایب نیتس اصل هماهنگی پیشین بنیاد را ارائه داده اند .

از جمله مسائل مهم و اساسی فلسفه که طی سده های اخیر مورد بحث قرار گرفته است ، قاعده بسیط الحقیقه و یا حقیقت بسیط و غیر مرکب در میان حکما و فلاسفه شرق و غرب عالم بوده است . این قاعده جایگاه ویژه ای جهت حل سایر مسائل فلسفی و بویژه اثبات توحید یا وحدانیت داشته است .ملاصدرا (صدرالدین شیرازی) معتقدبه قاعده بسیط الحقیقة کلُالاشیاء و لیس بشی ءٍ منها است، به معنای بسیط حقیقی همه اشیا است، در حالی که هیچ‌یک از اشیا نیست؛ یعنی واجد کمالات و جهات وجودی و خیر همه چیز، و فاقد نقایص و حدود و تعیّنات آنهاست وی این قاعده را از غوامض علوم الهی دانسته و درک حقیقت آن را جز برای کسانی که از جانب حق تعالی به سرچشمه علم و حکمت راه می یابند، آسان ندانسته استاز طرف دیگر لایب نیتس از فلاسفه بزرگ غرب نیز با بیان جوهر فرد یا مناد به بررسی و تحلیل و اثبات آن همت گماشته است . لایب نیتس معتقد بود که مناد جوهری است منفرد و بخش ناپذیر و عنصری و دارای خاصیت های متعدد، ولی چون بسیط است اجزایی ندارد. بنابر آنچه در این مقاله آمده است وجود بسیط ، وجود مطلق و نامتناهی به یک معنا هستند و این مطلبی است مشترک بین ملاصدرا و لایب نیتس .

پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل رابطه خدا و جهان در آموزه منادولوژی لایب‌نیتس می‌پردازد. لایب‌نیتس با ارائه نظریه منادها، جهان را متشکل از جوهرهای بسیط، غیرمادی و آگاه می‌داند که هر یک به طور مستقل و بدون تأثیر مستقیم بر یکدیگر، تغییرات درونی خود را تجربه می‌کنند. هماهنگی میان منادها از طریق نظم از پیش تعیین‌شده‌ای صورت می‌گیرد که خداوند، به عنوان مناد اعظم و کامل‌ترین جوهر، آن را در لحظه آفرینش برقرار کرده است. در این نظام، خداوند نه‌تنها خالق منادها، بلکه ناظم و علت نهایی کل هستی است و جهان را بر اساس اصل جهت کافی و بهترین جهان ممکن آفریده است. پژوهش، با روش تحلیلی-توصیفی، جایگاه خداوند در ساختار متافیزیکی لایب‌نیتس، تأثیر اصل هماهنگی پیشین بنیاد بر انسجام جهان، و چالش‌های نظریه منادولوژی در تبیین علیت، حدوث عالم، مساله شر، و رابطه نفس و بدن را بررسی می‌کند. همچنین، میزان سازگاری این نظام با آموزه‌های الهیات وحیانی و نقاط افتراق آن با دیدگاه‌های فیلسوفانی چون دکارت و اسپینوزا تحلیل می‌شود. این مطالعه نشان می‌دهد که هرچند منادولوژی تلاشی عقلانی برای تبیین پیوند خدا و جهان است، اما در برخی مباحث کلیدی با چالش‌های فلسفی و الهیاتی مواجه است که نیازمند ارزیابی انتقادی و تطبیقی است.

بحث شرور از مهم‌ترین و در عین حال قدیمی‌ترین معضلات مسایل کلامی و فلسفی است. این مسأله که چگونه می‌توان با توجه به علم و قدرت بی‌کران الهی و خیرخواهی او در حق مخلوقات و انسان‌ها، وجود شرور در عالم ماده و بخصوص زندگی انسان‌ها را توجیه نمود، از جمله مسایلی است که همواره ذهن فیلسوفان و متکلمان را به خود مشغول کرده. تعارض بین صفات یاد شده و وجود شرور آن‌قدر جدی و عمیق است که بعضی از فیلسوفان و متکلمان متأله را بناچار به نفی و انکار وجود شرور بالکل واداشته و بعضی دیگر را به انکار وجود خدوند. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی فلسفه دخول شر در نظام خلقت از نظر ابن‌سینا، لایب نیتس و اسپینوزا بررسی شده است. مطابق نظر ابن‌سینا شر حقیقی نه بالذات، داخل در نظام قضا و قدر است و نه بالعرض. شر نسبی هم اگر چه داخل در نظام قضا و قدر الهی هست اما بالعرض داخل است نه بالذات. وجود شر نسبی هم با نظام احسن قابل توجیه است و بین آنها تعارض ذاتی وجود ندارد. لایب نیتس این دیدگاه را به طور کامل می‌پذیرد و توضیح می‌دهد که وجود شرور مابعدالطبیعی در نظام احسن یک امر ضروری است. برخلاف شرور اخلاقی و طبیعی که ضروری نیستند. ولی اسپینوزا بر خلاف این دو، خیر یا شر نامیدن امور را یک امر انسانی و تابعی از خواهش های نفسانی می ‌داند و بر این عقیده است که در عالم واقع خیر و شری وجود ندارد.

فیزیک و فلسفه، از ابتدای پیدایش فیزیک، از هم جدا نبوده‌اند. بنابراین، دور از انتظار نیست که در فلسفه غرب، دلالت‌هایی بر قوانین پایستگی فیزیک پیدا کنیم. نتایج برگرفته از دو مکتب فلسفی دکارتی و مکتب لایب‌نیتس، که حتی در فهم و توصیف جسم اتفاق ‌نظر ندارند، هرکدام متصدی طرح یکی از دو قانون مهم پایستگی انرژی و پایستگی تکانه (اندازه حرکت) هستنند، که این مسئله‌ای جدی است. این مقاله با روش تحلیلی - استنباطی نشان خواهد داد گرچه مقدمات دو قانون پایستگی انرژی و پایستگی تکانه در فلسفه لایب‌نیتس و دکارت با هم ناسازگارند، اما این مقدمات به‌خوبی در فلسفه ابوعلی سینا کل واحدی را تشکیل می‌دهند.

فیزیک و فلسفه از ابتدای پیدایش فیزیک از هم جدا نبوده‌اند. بنابراین دور از انتظار نیست که در فلسفه غرب دلالت‌هایی بر قوانین پایستگی فیزیک پیدا کنیم. نتایج برگرفته از دو مکتب فلسفی دکارتی و مکتب لایب نیتس، که حتی در فهم و توصیف جسم اتفاق‌نظر ندارند، هرکدام متصدی طرح یکی از دو قانون مهم پایستگی انرژی و پایستگی تکانه(اندازه حرکت) هستنند؛ که این مسئله‌ای جدی است. این مقاله با روش تحلیلی _ استنباطی نشان خواهد داد؛ گرچه مقدمات دو قانون پایستگی انرژی و پایستگی تکانه در فلسفه لایب نیتس و دکارت باهم ناسازگارند؛ اما این مقدمات به‌خوبی در فلسفه ابوعلی سینا کل واحدی را تشکیل می‌دهند.

مقاله حاضر با پرداختن به مراحل شکل‏‌گیری افکار لایب‌‏نیتس در مورد امتداد و مکان، و ارتباط آن‌‏دو با هم، نشان می‌دهد که لایب‏‌نیتس چگونه با نفی جوهریت امتداد، نیرو را اصل اشیا و امتداد می‌داند. ضمن آنکه بر این اساس، او از ثنویت دکارتی و کانتی خارج می‌شود و اصل اشیا را روحانی می‌داند. لایب‏‌نیتس امتداد، مادّه، و مکان را سطح پدیداری، و واقعیتی اشتقاقی می‌انگارد؛ در نتیجه، از اینکه جهان را از هر دو سو ـ درون و برون ـ نامتناهی بداند ابایی ندارد، بنابراین اتّم و خلأ را منکر می‌شود و اصل اشیا را نقاطی متافیزیکی می‌شمارد که «مناد» نام دارند، دارای حیات و ادراک‌‏اند، و به اطرافْ احاطه برونی دارند. وی بدین ترتیب، اتّصال را توضیح می‌دهد.

ظریۀ انتقادی را همواره فلسفه و جامعه‌شناسیِ معاصر به‌مثابۀ چیزی متعیَّن و «شناخته‌شده» درک کرده‌اند که ریشه‌های اصلیِ خود را در منفیّت هگلی-مارکسی می‌یابد. اما کمتر به این مسئله توجه شده که آیا می‌توان تبارهای نظری دیگری نیز برای آن شناسایی نمود؟ لایبنیتس را می‌توان فیلسوفی دانست که، از دریچۀ فلسفۀ دیفرانسیلی خود، تأثیری حاشیه‌‌ای ولی نیرومند بر نظریۀ انتقادی برجای نهاد. در این مقاله نشان داده می‌شود که سه مفهوم زیبایی‌شناختیِ ناهمسانی، خودبسندگی و هماهنگی چگونه در حساب تفاضلیِ لایبنیتسی ریشه دارند و می‌توانند با استفاده از مفاهیمی چون این‌همانی، موناد و هم‌امکانی توضیح داده شوند. علاوه بر شناسایی برخی ریشه‌های لایبنیتسیِ زیبایی‌شناسی منفی، این پرسش نیز مطرح می‌شود که مفاهیمِ یادشده در چه نسبتی با مفاهیم دیفرانسیلی قرار می‌گیرند؟ به‌جز مفهومِ ناهمسانی نزد آدورنو که به‌نوعی در رابطه‌ای آنتاگونیستی با اصل این‌همانی قرار دارد، دو مفهوم دیگر را می‌توان صورت‌هایی فلسفی-زیباشناختی از مفاهیمی ریاضیاتی دانست، به‌نحوی‌که هنرِ خودبسنده نوعی موناد و هماهنگی صورتی از پیوستگی نشان داده می‌شود. این مسئله که نظریۀ زیباشناسی چگونه می‌تواند از ریاضیات متأخر الهام پذیرد ایدۀ اصلی این پژوهش است.