جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگرچه نومعتزله با خوانشی که از اسلام دارد، پیامدهای مهمی را در پی داشته است، اما در چیستی و تبار آن ابهام و التباس وجود دارد. برخی متفکران از نومعتزله متقدم و متاخر سخن گفته­اند. نومعتزلۀ متقدم را به سردمداری سید جمال و عبده و نومعتزله متاخر را عموماً به افراد چند دهه اخیر مصری اختصاص داده­اند؛ در حالی که نوعاً از جریان نومعتزله هندی غفلت ورزیده و موطن اصلی جریان اعتزال نو را مصر معرفی می­کنند. به همین جهت مسئله اصلی، تبیین ابعاد مفهومی و عینی نومعتزله هندی و مصری متقدم و رابطه هر یک با دیگری است. این نوشتار از طریق مراجعه به منابع کتابخانه­ای با روش تبیینی و تحلیلی به آثار گلدزیهر یعنی اولین نفری که عنوان نومعتزله را بکار برده و به جریان­شناسی این دو طیف پرداخته مراجعه می‌کند. وی، معاصر دو جریان مصری و هندی بوده، آثار و منابع علمی آنان را مورد مطالعه قرار داده و جلساتی را نیز با سید جمال داشته است. نامبرده معتقد است، اگرچه میان این دوجریان، قرابت هایی وجود دارد، اما نمی‌توان آن دو را کنار یکدیگر قرار داد. به همین منظور، نسبت به نومعتزلی بودن مصریان دیدگاهی انکاری اتخاذ کرد و بیشتر تمایل دارد تا آنان را جریانی نزدیک به وهابیت توصیف کند؛ اگرچه شواهدی نیز بر خلاف این توصیف ارائه می‌کند. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد، فرق‌گذاری میان جریان هندی و مصری امر صحیحی است، اما با توجه به گسست عمیق جریان هندی با معتزله قدیم، نامیدن این جریان با عنوان نومعتزله قابل خدشه است. چنانچه این جریان نومعتزله نامیده شود، با توجه به قرابتی که با اندیشه های نومعتزله چند دهه اخیر مانند ابوزید دارند، می‌توان از آنان با عنوان تبار این افراد یاد کرد.

یکی از ‌‌‌مهم‌ترین مباحث تاریخ قرآن، موضوع اختلاف قرائات است، قرائات متفاوت از آیات قرآن کریم دست‌آویز خاورشناسان شده و دیدگاه‌ها و اشکالاتی به این موضوع وارد کرده‌اند‌‌‌‌. ایگناس گلدزیهر در کتاب گرایش‌های تفسیری در میان مسلمانان، شروع و شیوع اختلاف قرائات در قرن‌های نخستین را اولین دورۀ تفسیر قرآن می‌داند و از آن جهت که اختلاف قرائات با نص قرآن کریم ارتباط دارد آن را بهانه‌ای برای ضربه‌زدن به قرآن قرار داده است؛ زیرا تمامی آنها را منسوب به پیامبر‌k دانسته و می‌‌گوید پیامبر دچار نوعی تساهل و تسامح شده است و صحابه نیز دارای روحیه آزاد بوده‌اند که اینها را پذیرفته‌اند‌. از طرف دیگر در موارد گوناگون تلاش دارد قرآن را در کنار کتب مقدس قرار دهد و با آنها مورد تطابق و بررسی قرار دهد‌‌‌‌. در این نوشتار ضمن طرح دیدگاه‌های ایگناس گلدزیهر دربارۀ اختلاف قرائات قرآن، نقد شده است‌‌‌‌.

بحث تأثیر و تأثّر قرآن از فرهنگ عصر نزول یکی از مباحث مهم روز است. برخی مستشرقین در مطالعات ‏قرآن‏شناسی خود با انگیزه‌های مختلف، شبهاتی را پیرامون قرآن مطرح کرده‌اند. «ایگناس گلدزیهر»آیات قرآن را متأثّر ‏از ادیان آسمانی پیشین، آداب و رسوم بت‏پرستان جاهلی، الهامات و خواب‏های پیامبر(ص)معرفی می‏کند و معتقد است ‏که آیات قرآن محصول رفتار پیامبر(ص) در مکّه ومدینه است. او دلیل این ادعا را تناقض درسوره‏های مکّی ومدنی ‏می‏داند. وی در روش قرآن‏پژوهی خود با استفاده از تمثیلات، تشبیهات و اعترافات ماهرانه سعی کرده است که نظرات ‏خود را به مخاطب بقبولاند. وی معتقد به دو نوع «وحی مثبت» و «وحی منفی» در قرآن کریم است. وحی مثبت متأثّر از ‏فرهنگ عصر نزول اما وحی منفی در مورد اخلاق زشت عرب عصر نزول بوده و از نوآوری‏های قرآن می‏باشد. گلدزیهر در ‏معدودی از نظرات خود همچون «ادبی بودن قرآن» لب به اعتراف می‏گشاید که این دیدگاه مثبت او ناشی از عجز وی در ‏اتیان دیدگاه‏های شخصی‏اش می‏باشد. وی در بحث وحی منفی واُسوه بودن پیامبر به طور ناخوداگاه به حقیقت قرآن ‏وآسمانی بودن آن اعتراف می کند.‏ در مقابل «جان دیون پورت» معتقد است که قرآن کلام خداست و این معجزه آسمانی در همه زمینه‏های اعتقادی، ‏اجتماعی، اخلاقی، سیاسی، نظامی و فقهی -حقوقی أثرگذار بوده است. وی برای هرکدام از موارد مذکور، به سور قرآنی ‏استناد می‏کند. به همین جهت در این پژوهش سعی شده است با استفاده از نظرات قرآن‏پژوهان و مفسّرین شیعه و سنی ‏به تحلیل دیدگاه‏های جان دیون پورت در أثرگذاری قرآن بر فرهنگ عصر نزول و در مقابل به دیدگاه‏های ایگناس ‏گلدزیهر در أثرپذیری قرآن از فرهنگ عصر نزول پرداخته شود.‏‎ ‎برخی مستشرقین و قرآن‏پژوهان معتقدند که قرآن ‏متأثّر از فرهنگ عصر نزول بوده است و برخی دیگر قرآن را أثرگذار بر این فرهنگ دانسته‌اند و معتقدند که قرآن با ‏روش‏های مختلف تأیید، رد و اصلاح با فرهنگ عصرنزول برخورد کرده است. ‏ پژوهش مربوطه با تحلیل تطبیقی دیدگاه‏های گلدزیهر و جان دیون پورت و با روش کتابخانه ای در صدد است که به ‏ردّ شبهات گلدزیهر بپردازد و چنین نتیجه گرفته شده است که قرآن متأثّر از کتب عهدین و آداب و رسوم بت‏پرستان ‏نمی‌باشد زیرا؛ 1-قرآن به علّت کمال، جامعیّت ومنطبق با فطرت بشری قابل تغییر و تبدیل نمی‌باشد. 2-پذیرش و تثبیت ‏برخی آموزه‌های جاهلی از سوی قرآن به معنای أثرپذیری آن نمی‌باشد بلکه این آموزه‌ها منبعث از دین خدا می‌باشد و ‏دین خدا هم یکی بوده است وهمه پیامبران مسلمان بوده‌اند. 3- برخی فضایل و رذایل، نه تنها در کتب آسمانی پیشین، ‏بلکه در فرهنگ همه اقوام و ملتها بوده است و این به معنای أثرپذیری قرآن نیست. 4-کتب عهدین در زمان نزول قرآن ‏ترجمه نشده بودند که ادّعای تقلید و اقتباس از آن‏ها شود.‏

یکی از پرطرفدارترین دیدگاه ها در میان مستشرقان پیرامون قرآن، دیدگاه اقتباس است. با اینکه افرادی نظیر تئودور نولدکه آلمانی (1836ـ 1931) و گلدزیهر یهودی (1850ـ 1921) در این زمینه در نزد خاورشناسان از شهرت، اعتبار و جایگاه ویژه ای برخوردارند، به نظر مى رسد پرحجم ترین کار تحقیقی که از سوی غیرمسلمانان برای انکار وحیانی بودن قرآن و اثبات دیدگاه اقتباس صورت گرفته است از یوسف دُرّه حدّاد (1913ـ 1979) کشیش مسیحی معاصر است. به زعم وی، قرآن کتابی جدید یا دعوتی نو و یا دربردارنده نبوتی مستقل نیست؛ زیرا اسلام و توحیدی که قرآن از آن تبلیغ میکند، همان اسلام و توحید تورات و انجیل است. تنها تفاوت در این است که پیامبر اسلام با زبان عربی و برای مخاطبان عرب زبان خود به تبلیغ اسلامِ «الکتاب» میپردازد. به نظر میرسد ایراد اصلی کار وی، که موجب گردیده به صورت وسیع دست به تحریف تعالیم قرآن بزند، پیش فرض ها و مبانی نظری ناصواب اوست که مهم ترین آنها بدین قرار است: 1. قرآن ترجمه و نسخه عربی «الکتاب» است. 2. پیامبر اکرم، رسول برگزیده خدا و صاحب معجزه نیست. 3. دین اسلام دربردارنده هیچ دعوت جدید و مستقلی نیست. 4. قرآن دعوت به نصرانیت است. 5. کمال نبوت و کتاب های آسمانی در مسیح و انجیل است. این نوشتار با بررسی اندیشه های اصلی مبانی نظری دیدگاه یوسف حدّاد، به نقد تفصیلی نظریه وی پرداخته است.

پژوهش حاضر، به بررسی و نقد آرای گلدزیهر، در مورد مسئله جامعیت و جهانی بودن قرآن کریم می­پردازد. گلدزیهر معتقد است: اندیشه گسترش اسلام بعد از بعثت به وجود آمد، همچنین دعوت پیامبرJ و دامنه تخاطب قرآن را منحصر به عربستان و محدود به قبائل عرب می­داند. ازنظر وی رسالت نبوی از ابتدا انگیزه جهانی‌شدن نداشته و ایده گسترش اسلام مربوط به تلاش مسلمانان آینده است. ازآنجاکه وی معتقد به نقش شخص پیامبرJ در تألیف متن قرآن، نیز به تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه است، به جامعیت و جهانی بودن قرآن اشکال وارد می­کند. ازنظر وی مسلمانان به علت عدم‌جامعیت دستورات قرآن کریم و اسلام، مجبور شدند، به‌صورت خودجوش برخی از دستورات را تغییر، اصلاح یا ابداع نموده و در این قالب، فقه اسلامی تطور یافت. تأثیرپذیری وی از یهود و افکار تئودور نولدکه و نیز بی­توجهی به منابع شیعی از انتقادات وارده به روش کار اوست. بر اساس آیات قرآن کریم، روایات و شواهد تاریخی تناقض­های آرای گلدزیهر تبیین شده است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی است.