جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این پژوهش، به این پرسش‌های بنیادین پاسخ داده می‌شود: آیا هنجاری به‌معنایِ مفهوم نظر نویسنده برای تفسیری از یک متن وجود دارد؟ و اگر چنین است چرا ممکن است تفسیرهای متعددی از آن وجود داشته باشد که تاحدودی همگی معتبر به نظر برسند؟ در این پژوهش، با معرفی مفهومی به نام «ساختار بی‌مانایی» که مفهومی کاربردی و متمایز از روش مفهومی فرگه و جهان‌های ممکن کریپکی است و همچنین با بهره‌گیری از دو اصل زبان‌شناختی، راهی میان دو پیشنهاد هرمنوتیکی متعارض ارائه می شود. ازطریقِ این دیدگاه نشان داده می‌شود که چگونه می‌توان به معنای موردنظر مؤلف دست یافت، درحالی‌که وجود تفسیرهای چندگانه از متن نیز مشروعیت می‌یابد. علاوه بر این، دو مثال کلیدی از کاربرد این مفهوم ارائه ‌شده است که به بررسی موضوع تحلیلی-ترکیبی کواین از منظری نوین می‌پردازد. به‌این‌ترتیب، نشان داده می‌شود که چگونه به کمک ساختار بی‌مانایی می‌توان به تحلیل ابهام ذاتی در مرزهای مفاهیم فلسفی کمک کرد. همچنین این ساختار کمک می‌کند درعین‌حال که تفسیری سنتی از یک متن داشته باشیم از تفاسیر کلیشه‌ای جلوگیری کنیم و تفسیرهای معتبری از همان متن داشته باشیم.

یکی از دیدگاه‌‌هایی که در مورد فهم متون دینی می‌‌تواند قابل تأمل فراوان باشد، نظریۀ چند معنا بودن متون است که بر آن اساس، صحّت و سقم فهم از صحنۀ فهم متون حذف شده و با پذیرش همه برداشت‌‌های متفاوت از یک متن، به سوی تکثر‌گرایی در فهم گام برداشته می‌‌شود. بدون تردید یکی از تاثیرگذارترین کتبی که در این زمینه نگاشته شده و تحلیل و بررسی آن به فهم این دیدگاه کمک شایانی می‌نماید، کتاب «حقیقت و روش»[1] اثر معروف گادامر[2] است که در بستری فلسفی و با طرح هرمنوتیک فلسفی، نظریه چند معنا بودن متن را قائل می‌‌شود. در بررسی نظریه‌‌ گادامر، آنچه مشهود است، ابتناء آن بر «عدم قصدیت» و خوانش متون با بازآفرینی معناست. معرفی اجمالی هرمنوتیک فلسفی گادامر و نیز بیان لوازم آن، تلاشی برای ارائه دیدگاه گادامر در این نوشتار است. به نظر می‌‌رسد، هرمنوتیکی که گادامر ارائه می‌‌نماید، تحت تأثیر شدید آراء هایدگر و هگل و در فضای فلسفه‌‌ای اعلامی ابراز می‌‌شود. هرمنوتیک فلسفی گادامر علاوه بر ضعف در ارائه دلیل و عدم ابتناء بر شالوده‌‌های استدلالی محکم، لوازمی را موجب می‌‌شود که پذیرش آن‌‌ها نتایجی همچون تعطیل فهم و تعامل و انسداد گفتگوی عقلانی را موجب می‌‌شود؛ لوازمی همچون نقد قصد مؤلف، تولید معنا به جای بازخوانی مقصود مؤلف و نهایتاً چند معنا بودن متن. براساس این مبانی است که هرمنوتیک فلسفی هرگونه معیار را جهت درک صحّت و سقم فهم، نامطلوب دانسته و به تکثرگرایی در فهم نائل می‌آید. بروز چنین لوازمی و نیز عدم ابتناء دیدگاه گادامر بر اصولی محکم، موجب شد بسیاری از اندیشمندان به ابراز موضع و نقد آراء گادامر بپردازند. نسبیّت‌گرایی، عدم ارائۀ دلیل، عدم انسجام کافی، خودستیزی و متناقض‌نما بودن، نادیده گرفتن اصول اولیۀ و بدیهی فهم انسانی، ابهامات فراوانی دربارۀ ماهیّت فهم و زبانی بودن آن و نفی روش و مسائلی از این دست، ازجملۀ نقدهایی بوده که هرمنوتیک فلسفی گادامر را به چالش می‌‌کشد.

بحث کرانمندی و ناکرانمندیِ مرزهای زبان در رابطه با واقعیتِ اشیاء، سابقه‌ای دیرینه دارد. در این برداشت، با فرض زبان به‌مثابه «آیینه»، همواره پرسش پیرامون این محور بوده که زبان تا چه حد می‌تواند چیزها را آنگونه که هستند، «بازنمایی» کند. وانگهی، گادامر به‌‌تأسی از مبانی هرمنوتیک فلسفیِ خویش، به‌ویژه الگوی حاکم بر عمل تفسیر، عمدتاً از تمایز رایج میان کلمه و شیء (حتی میان زبان و تفکر) فرامی‌رود و تمایز را در دل خود زبان و حیث زبانیِ ما قرار می‌دهد. او در این زمینه، برای نشان دادن کرانمندی و ناکرانمندی هم‌زمان مرزهای زبان، به «کلمۀ درونی» متضمن در سنت مسیحی (به‌ویژه در خوانش آگوستینی) و «کلمۀ اظهارشده» در سنت فلسفی (در خوانش ارسطویی) متوسل می‌شود. در این نوشتار، ضمن مرور برخی بصیرت‌های مهم گادامر در رابطه با زبان و نقش آن در فهم، می‌کوشیم با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، نشان دهیم که او چگونه و چرا از تمایزهای میان کلمه و شیء، و تفکر و زبان، گذر می‌کند و فرض تمایز میان کلمۀ درونی و کلمۀ اظهارشده برای او چه نتایج هرمنوتیکی در بر دارد؟ همچنین نشان خواهیم داد که گادامر با فرض کلمۀ درونی به‌عنوان بُعدی از زبانمندی ما، که تنها با «لکنت» می‌توانیم آن را به زبان بیاوریم، به‌نوعی پروژۀ خودش را در همان سنت معرفت‌شناسانۀ کانتی قرار می‌دهد و البته برخی از دشواره‌های آن را هم با خود دارد.

دیالکتیک به‌عنوان روش در فکر و استدلال فلسفی، نقشی محوری در فلسفۀ افلاطون و هگل دارد. افلاطون، به‌ویژه در دیالوگ‌هایی مانند جمهوری و سوفیست دیالکتیک را به‌عنوان راهی برای دستیابی به حقیقت معرفی می‌کند و بنیانی را پایه‌گذاری می‌کند که بعدها توسط هگل توسعه یافت. در فلسفه افلاطون ایده‌ها (مُثُل) ارتباط معنایی و منطقی با یکدیگر دارند و از طریق بررسی متقابل و دیالکتیکی آن‌ها می‌توان به فهمی عمیق‌تر از حقیقت رسید. اما هگل، دیالکتیک را به‌عنوان یک فرایند تاریخی و فلسفی می‌بیند که از طریق تضادها (تز و آنتی‌تز) و رفع آن‌ها (سنتز) پیش می‌رود و این فرایند به‌طور پیوسته آگاهی و شناخت را به سطح بالاتری می‌رساند و در نهایت به‌ تحقق عقل مطلق می‌انجامد. هانس-گئورک گادامر، متأثر از این دو فیلسوف، در کتاب مشهور خود حقیقت و روش تلاش می‌کند تا دیالکتیک را در چارچوب هرمنوتیک فلسفی بازتعریف کند. گادامر با تأکید بر تاریخ‌مندی و زبان به‌عنوان عناصر اساسی فهم، دیالکتیک را نه‌تنها عنصری بنیادین در دست­یابی به حقیقت، بلکه عامل جدایی­ناپذیر هر گونه فهم و تفسیر متون و رویداد‌های تاریخی می‌داند. این مقاله به بررسی تأثیر مؤلفه‌های دیالکتیکی افلاطون و هگل بر نظریه هرمنوتیکی گادامر می‌پردازد و به روش تحلیلی- تطبیقی نشان می‌دهد که گادامر چگونه با استفاده از مفاهیم دیالکتیکی افلاطون و هگل و ترکیب آن با اصول هرمنوتیکی خود، چارچوبی نوین با تأکید بر تاریخ‌مندی و گفت‌وگو برای فهم و تفسیر در علوم انسانی ارائه می‌کند.

دانشگاه‌ها و حوزه‌‌های علمیه همواره از شعار نوآوری در علوم انسانی استقبال می‌کنند؛ اما با وجود تلاش‌های قابل توجه در این زمینه، در عمل موفقیت چندانی به دست نیامده است. این مقاله در تلاش است با رویکرد فلسفی‌ و روش منطقی- تمثیلی به این سؤال پاسخ دهد که «نوآوری در علوم انسانی چیست و چگونه یک اندیشه جدید متولد می‌شود؟» به نظر می‌رسد میان شاخه‌های سه‌گانه حکمت (نظری، عملی و شعری)، این حکمت شعری (هنر) است که ادعای تولید و نوآوری دارد؛ از‌این‌رو اگر حکمت شعری به خدمت حکمت نظری درآید، می‌تواند قفل‌های خلاقیت در علوم انسانی را باز کند. پیوند این دو ساحت از حکمت در علوم انسانی منجر به «گذر-واژه‌هایی» خواهد شد که آن را «استعاره‌های نظری» نامیده‌ایم. نمونه‌های متعددی از استعاره‌های نظری در فلسفه، عرفان و فقه تا جامعه‌شناسی و روان‌شناسی در این مقاله بحث شده است. در گام دوم، «استعاره‌ نظری» را در دو مسیر متفاوت تبیین نمودیم؛ یکی در رویکرد هرمنوتیک فلسفی گادامر تحت عنوان «امتزاج افق‌ها» و دیگری در فلسفه رئالیستی علامه طباطبایی تحت عنوان «اعتباریات». پس از بررسی دیدگاه‌های این دو اندیشمند، نوآوری در علم انسانی به «تنظیر» (به جای استعاره‌ نظری، امتزاج افق‌ها و اعتباریات) تعریف شد و سه مرحله «نظر، تنظیر و مناظره» به عنوان الگویی برای نوآوری پیشنهاد گردید.

نقد قوه حکم با ترسیم برنامه های فلسفی و معرفت شناختی کانت در باب احکام زیبایی شناختی، گام مهمی در مواجهه وی نسبت به امر زیبا برداشته است. کانت صرف نظر از پرداختن بعد شناختی امر زیبا ، به اثر هنری به مثابه امری ارزش شناختی که می تواند در کنار اخلاق، متافیزیک و عقل گرایی قرار گیرد، نگریسته است. تاثیر صوری و محتوایی نقد قوه حکم بر هیچ نگرش فلسفی پوشیده نیست. اما گادامر در حقیقت و روش، تجارب زیبایی شناسی کانت را به بوته نقد می کشاند. خوانش منتقدانه وی نسبت به کانت و نگرش هستی شناسانه ی وی نسبت به امر زیبا، از جهات بسیاری ظرفیت های گسترده ی مفاهیم کانتی را فاقد ضرورت جلوه داده است. پژوهش حاضر نشان می دهد، روایت گادامر از کانت، پیش از آن که به وجهی سلبی گریزان از پرداختن به بعد شناختی امر زیبا باشد، به وجهی ایجابی بسیار متاثر از آن است. گادامر خود را در شمار منتقدان آثار کانت قرار می دهد، اما به وجهی سلبی و ایجابی زیبایی شناسی کانت را در خود حفظ کرده است. تاثیرات مستقیم مفاهیم کانت بر تجربه زیبایی شناختی گادامر، بسیاری از نقدهای وی نسبت به کانت را یک جانبه نشان داده است. پژوهش حاضر در بخش نخست، به تحلیل امر زیبا از منظر کانت و گادامر می پردازد. در بخش دوم، بنیادهای معرفت شناختی مفاهیم گادامر معرفی می گردد و بخش پایانی در سه نقد مستقل نسبت به گادامر، روایت تازه ای از خوانش گادامر نسبت به کانت ارایه خواهد شد.

این کتاب در رویکردی پژوهشی به تبیین و نقدآرا و دیدگاه‌های «هانس گئورگ گادامر»، فیلسوف معاصر آلمانی (19002002) در موضوع فهم پرداخته و در ضمن آن، دربارة موضوع تاریخی‌نگری، تحقیقی نو ارائه می‌کند. فرضیة این تحقیق مبتنی بر این مدعاست که تاریخ‌نگری در زمینة فهم و غیرآن در کلیت خود باطل، متناقض‌نما و خودشکن است. گادامر همچنین در این نوشته به بسیاری از شبه‌هایی که در حوزة معرفت‌شناسی و دین‌شناسی در غرب و طی نیم قرن اخیر در جهان اسلام مطرح شده و به نوعی در ارتباط با تاریخ‌نگری و به ویژه مبانی انسان‌شناختی آن است، پاسخ می‌دهد.

مساله اصلی هرمنوتیک فلسفی، فهم است. این که فهم در چه بستری، چگونه و متأثر از چه مولفه هایی تعین پیدا می کند. گادامر با تأکید بر سنت و تاریخ، این مولفه‌های تأثیرگذار را تشریح نموده و با بیان ویژگی‌های هستی‌شناسانه فهم بشری بر کثرت مندی فهم، تأکید می‌کند. از این منظر است که رویکردهای سوبژکتیویستی و غیرکثرت‌گرا انکار می‌شوند. در این نوشتار برآنیم تا بر مبنای شاخصه‌های فرآیند فهم در رویکرد هرمنوتیکی گادامر یعنی تاریخمندی، کثرت‌مندی، واقعه‌مندی، کاربردمندی و زبانمندی، رابطه و نسبت آن را با تمامیت‌انگاری و کثرت‌انگاری سیاسی مورد بررسی قرار داده و هم‌گرایی یا عدم سازش مبانی هرمنوتیک فلسفی با کثرت‌انگاری سیاسی به عنوان یک رویکرد کثرت‌گرا و واگرایی یا سازش هرمنوتیک فلسفی با تمامیت‌انگاری سیاسی به عنوان یک رویکرد غیر‌کثرت‌گرا را امکان‌سنجی کنیم. اگرچه گادامر را نمی‌توان یک فیلسوف سیاسی تمام‌عیار دانست ولی می‌توان براساس رویکرد هرمنوتیکی او به بررسی نظام‌های سیاسی و پایه‌های معرفتی آنها پرداخت و نسبت میان این دو را ارزیابی نمود.

الهیات تطبیقی به مثابه رویکردی جدید در الهیات در تلاش است مواجهه سازنده با سایر ادیان و الهیات‌ها داشته باشد و فهمی عمیق از خلال مقایسه و تطبیق با سایر ادیان به دست آورد. راهبرد رسیدن به این فهم در الهیات تطبیقی نیازمند بستر و رویکردی مناسب برای تحقق اهداف این الهیات است. در این مقاله سعی بر آن است با تکیه بر مبانی هرمنوتیک فلسفی گادامر راهبردهای هرمنوتیکی الهیات تطبیقی بررسی و کاربست آن در این الهیات بررسی شود. نتیجه‌ای که از این تحلیل برمی‌آید حاکی از قرابت‌های هرمنوتیک فلسفی گادامر با الهیات تطبیقی است، همچون پایان‌ناپذیری جریان فهم، امتزاج افق‌ها، بازی فهم، خویشتن‌فهمی از طریق فهم دیگری، پذیرش پیش‌داوری به عنوان جزء جدایی‌ناپذیر جریان فهم، و در نهایت غنی‌سازی الهیات با فهمی که از طریق مطالعۀ الهیات «دیگری» به دست آمده است. با توجه به این نتیجه، می‌توان پدیدار فهم در الهیات تطبیقی را مبتنی بر هرمنوتیک گادامر تبیین کرد و بسط و توسعه در الهیات تطبیقی و دست‌آوردهای این الهیات را با اتکا بر ابزارهای هرمنوتیک گادامر شاهد بود. الهیات تطبیقی، در کنار پذیرش معانی اصیل و سنتیِ آموزه‌ها و شعائر دینی، بر درکی پویا از سنت‌های دینی و انعطاف پذیری هرمنوتیکی نسبت به آموزه‌های دینی بنا شده است.