جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مهدویت و ظهور یکی از مسائل مورد اتفاق بین همه مذاهب کلامی و فقهی اسلام است و تفاوت های موجود، نه اختلاف عقیده در اصل نظریه بلکه اختلافاتی فرعی در مواردی مانند شرایط تولد و یا ظهور است. عرفان نیز مانند دیگر جنبه های اسلامی در اعتقاد به این اصل نه تنها با دیگر شاخه های اسلامی مشترک است؛ بلکه تاکید بیشتری بر این اصل داشته است. زیرا ولایت که ارتباط تنگاتنگی با این موضوع دارای از ارکان عرفان اسلامی به شمار می رود و ولایت و ختم آن از موضوعات بسیار مهم و البته مناقشه انگیز در عرفان است. عرفا و محققان شیعی به اتفاق ختم ولایت خاصه را از آن امام مهدی عجله الله تعالی فرجه الشریف دانسته اند، اما دربین عرفانی سنی مذهب، در اعتقاد به این موضوع اختلاف وجود دارد. پژوهش پیش رو در پی آن است که نظر ابن عربی و ممتازترین شاگرد وی، صدرالدین قونوی را درباره ی امام مهدی عجله الله تعالی فرج الشریف بررسی کند. برای این مهم ناگزیر طرح مسائلی در باب ولایت و ختم ولایت لازم می اید. پس از توضیحات در باب اهمیت و جایگاه این این بحث در عرفان اسلامی، نگاه ابن عربی و صدرالدین به ختم ولایت و جایگاه امام مهدی عجله الله تعالی فرج الشریف از خلال مهم ترین آثارشان و شارحان و مفسران بررسی شده و پس از آن به نگاه کلی ایشان به ویژگی ها و منزلت امام مهدی عجله الله تعالی فرجه الشریف می پردازد.

صفت «اراده» یکی از صفات الهی است که موصوف آن در عالم تعین ثانی است و در قالب حقایق علمی الهی به نام اعیان ثابته ظاهر می‌شود و در عالم دنیا در مظاهر این حقایق که مخلوقاتی مانند انس و جن هستند، تجلی نموده است و در جایگاه یکی از شاخص‌ترین صفات است. آنچه به اهمیت موضوع ما می‌افزاید، انتساب این وصف از حیثیتی به عالَم الهی و اُلوهیتِ حق‌تعالی است و از جهتی به مظاهر و سایه‌های مقام الوهیت و اعیان ثابته که اعیان خارج از مرتبه و تعین الهی حق یعنی انسان‌ها هستند؛ نیز نسبت موجود میان «اراده حضرت حق‌تعالی» با «اختیار انسان‌ها» است. از کهن‌ترین روزگاران دانش عرفان اسلامی به تعریف و بررسی این موضوع پرداخته است. در این جستار نگاهی اجمالی به احوالات شیخ صدرالدین محمد بن ‌اسحاق قونوی و شخصیت ایشان انداخته شده است و از باب اهمیت و نیاز موضوع مقاله به یکی از مهم‌ترین پایه‌های فکری ابن‌عربی و قونوی به نام اعیان ثابته (سرّ القدر عرفانی یا حقایق موجودات در تعین ثانی) که ظرف وجودی تجلی صفات الهی از جمله «اراده» است، اشاره شده است و به تناسب ارتباط میان «اعیان ثابته» با «اسماء الهی» به هر دو موضوع نگاهی افکنده شده است؛ نیز دربارۀ کیفیت ارتباط صفات الهی با اعیان ثابته و ارتباطی که این صفات و احکام الهی با استعدادات موجود در اعیان ثابته دارند، از نگاه قونوی اشاره شده است. خواهیم گفت قونوی معتقد است بین «اراده و اختیار» انسان‌های غیرمحققی که هنوز به مرتبۀ شهودِ علم الهی یا عالم اعیان ثابته (در تعین ثانی) واصل نشده‌اند، با «اراده» حضرت حق‌تعالی به دلیل وجود تردید و ترددهایی که در آنها وجود دارد؛ تفاوت وجود دارد. زیرا این تردیدها که سرچشمه اختیار و قدرت بر انتخاب است در مورد حق‌تعالی صادق نیست و منتفی است؛ اما آن دسته از ایشان که به مرتبه تعین ثانی که موطنِ اعیان ثابته است رسیده‌اند، اراده آنها با اراده الهی یکی است.

ما در این رساله قصد داریم که درباره موضوع انسان کامل از منظر دو عارف بزرگ یعنی صدرالدین قونوی و سید حیدر آملی بحث و فحص نماییم و ابعاد آن را جستجو نماییم تا یکی از دو مسئله مهم عرفان نظری یعنی انسان کامل روشن گردد اولاً و در وهله دوم حقیقت انسان که عبارت است از کون جامع بودن مشخص گردد و لوازم و لحوق آن بررسی گردد و انسان کامل از غیر کامل شناخته شود و در مقام سوم از این مطالب که به مثابه شرح تأویلی آیات و روایات درباره حقیقت انسان کامل و مصداق آن یعنی امام و نبی خاتم است، بهره‌مند گردیم و این مطالب ما را رهنمون به روایات و ادعیه مأثوره از اهل بیت عصمت و طهارت نماید و اتهام غلو و زیاده‌گویی در شأن بر طرف گردد و بیان نورانی نزّلونا عن الرّبوبیّه و قولوا فینا ما شئتم روشن گردد و این امر روشن گردد که انسان کامل، کون جامع است و مظهر تام مرتبه عمائیت است و مصداق به حکم عینیت مقسم و قسم و سریان مقسم در اقسام، اگر که مصداقی غیر تام از سلاک و کملّین داشته‌باشد، قسمی که در ظهور مجلی تام مقسم است، در آن اقسام ظاهر است و آن اقسام از مشکات او نور می‌گیرند. نتیجه‌ای که محتمل است از این رساله گرفته شود این است که در بیان روش‌سنجی این دو عارف عالیقدر، رجحان روشی صدرالدین قونوی به تأیید برسد که روش او، روشی عرفانی است و در مباحث مربوط به نوآوری مباحث سیدحیدر آملی رجحان یابد که در آن به مباحثی نظیر انطباق شریعت و طریقت و حقیقت و انطباق نظریه انسان کامل با امام و نبی پرداخته می‌شود و در مبحث محتوایی نیز مطالب صدرالدین قونوی بر مطالب سیدحیدر آملی رجحان دارد اگرچه که آملی دارای نوآوری‌هایی چند است.