هیئت بطلمیوسی یکی از دیدگاههای مشهور در بحث اخترفیزیک و کیهانشناسی است که در قرن سوم ه.ق. و با ترجمه متون تمدن یونانی–هلنی، وارد جامعه مسلمانان شد و در مباحث
... ث جهانشناسیِ برخی آموزه های کلامی تأثیر گذاشته و ضمن آن که در تحلیل و توضیح برخی مباحث جهانشناسیِ علم کلام از هیئت بطلمیوسی، بهره برده شد، چالشهای متعدّدی نیز برای جهانشناسی اسلامی ایجاد کرد؛ برای نمونه میتوان به تلاش برای جایدادن عرش و کرسی که در بحث جهانشناسی اسلامی محیط بر هفت آسمان معرفی شده بودند در میان نُه فلک مورد ادعایِ هیئت بطلمیوسی اشاره کرد، همچنین در مباحث آفرینش ذیل بحث منشأ و مبدأ و وابستگی تعداد عقول به افلاک و چگونگی ارتباط قدیم به حادث، از تعالیم هیئت بطلمیوسی بهره برده شد. همچنین مفاد هیئت بطلمیوسی، معجزات کیهانی مانند معراج، ردالشمس و شقّالقمر را به چالش کشاند و اصل اعتقادی معاد، ذیل معاد جسمانی، بهشت و جهنم، و فرجام دنیا را در تضاد با تعالیم اسلامی قرار داد. بنابراین اولاً فهم صحیح از چیستی هیئت بطلمیوسی و جایگاه آن نزد متکلمان امامیه، ثانیاً چگونگی مواجهۀ متکلمان امامیه با هیئت بطلمیوسی و آثار کلامی حاصل از آن، مورد سؤال بود و با توجه به تبارشناسی و گونهشناسیِ مسئله که رویکردی میانرشتهای (کلام و هیئت) و روشی توصیفی-تحلیلی، داشت، مشخص گردید: جایگاه هیئت بطلمیوسی نزد متکلمان امامیه در حقیقت ارائۀ یک نوع کیهانشناسی علمی – فلسفی است و مواجهۀ متکلمان امامیه با توجه به تعاملِ تعالیم هیئت بطلمیوسی با مباحث کلامی، در دو رویکرد کلّیِ فلسفی و غیر فلسفی، قابل توصیف است. فیلسوف –متکلمان یعنی متکلمانی که دارای رویکرد فلسفی بودهاند، درمباحثی مثل عرش و کرسی و مباحث آفرینش همراهی بیشتری با هیئت بطلمیوس در تطبیق آموزههای اسلامی با هیئت بطلمیوسی داشتهاند؛ اما از طرف دیگر در بحث معجزات کیهانی به مخالفت با مفاد هیئت بطلمیوسی پرداختند و در مباحث عالم آخرت، در دو دسته ی متکلمان قبل از میرداماد و بعد از میرداماد قابل شناسایی هستند زیرا در حالی که متکلمانی مانند خواجه نصیر ،علامه حلی و فاضل مقداد ،چالش ایجاد شده توسط هیئت بطلمیوسی را شبههای بیش ندانسته و آن را نپذیرفتند. اما افرادی مانند میرداماد و صدرا ، آن را بحثی علمی و قابل تأمّل در نظر گرفته، که نمی توان به راحتی آن را نادیده گرفت بلکه تا جایی که ممکن است باید آن را به تأویل برد و تفسیری از آن ارائه داد که چالش ایجاد شده حل شود.متکلمان غیرفلسفی نیز در دو رویکرد نصگرا و عقلگرایِ غیرفلسفی، قابل تقسیم هستند، که از رویکرد واحدی در مخالفت یا موافقت با هیئت بطلمویسی برخوردار بودند با این تفاوت که متکلمان عقلگرا از دلایل عقلی نیز در مواجهه با هیئت بطلمیوسی بهره جستند. متکلمان غیرفلسفی در بحث عرش و کرسی مخالفتی با هیئت بطلمیوسی اظهارنکردند، اما همراهی و همدلی ملموسی با این هیئت از خود نشان ندادند و در بحث معجزات کیهانی و مبدأ و منشأ جهان به مخالفت با مفاد هیئت بطلمیوسی پرداختند.
بیشتر