جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اخوان الصفا گروهی اندیشمند اصلاحگر بودند، که در دوره شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی ظهور کردند. هدف ایشان به وجود آوردن تحول فکری و بنیادی در جامعه بود تا از آن طریق، انسانها را به سعادت برسانند. از این گروه بیش از پنجاه رساله در زمینه‌های گوناگون دانش و فرهنگ به جای مانده که اگر چه همه آثار علمی ایشان نیست، ولی همین مقدار باقیمانده کافی است که نمایانگر سهم قابل توجه ایشان در رشد و شکوفایی فرهنگ اسلامی باشد. اخوان الصفا تشکیلات زیر زمینی و مخفی داشتند و به همین جهت، نام رهبران و همچنین نام نویسندگان این آثار علمی ارزنده بدرستی روشن نیست. بی‌تردید، این گروه شیعه بودند، ولی شیعه دوازده امامی بودنشان محل درنگ است؛ و احتمال قوی‌تر آنکه، از اسماعیلیه بوده‌اند. ایشان به تزکیه نفس اهمیت بسیار می‌دادند، و اندیشه‌هایشان در زمینه‌های گوناگون از قبیل: وحدانیت‌الهی، نفس، فلسفه دین، پیامبران و صاحبان شرایع، فلسفه اخلاق، مراتب مردم، نظریه شناخت، سیاست، نظام اجتماعی، نظریه دولت، خلافت و امامت، از عمق و گستردگی و در عین حال گیرایی خاصی برخوردار است. مقاله حاضر تحقیقی در جهت شناخت این جمعیت و اندیشه‌های ایشان است.

معروفترین مجموعه سخنان امام علی (ع) نهج البلاغه سید رضی است. در عین حال کلمات و سخنان امام علی قبل از گرد آوری این مجموعه نیز در بسیاری از کتب علما و دانشمندان اسلامی وجود داشته و هر کدام از علما به فراخور مجموعه ای از سخنان امام علی (ع) را نقل می کرده اند. در این مقاله فهرست جامعی از کتبی که در آن قبل از گرد آوری نهج البلاغه سخنان امام علی (ع) ثبت و ضبط شده بود ارائه شده است که می تواند راهگشای مناسبی برای محققان این عرصه باشد.

از آثار و نوشته های ابوحیان توحیدی پیداست که وی با وجود زندگی در کانون تصادم و اصطکاک میان عقاید و مذاهب مختلف در بصره قرن چهارم، شخصیتی آزاداندیش و تا حدود زیادی به دور از تعصب دینی و مذهبی بوده است. این بی تعصبی می تواند علاوه بر جنبه های درونی او، متأثر از نفوذ افکار استادش ابوسلیمان منطقی، مراوده توحیدی با اخوان الصفا و نیز قدری گرایش او به زهد و تصوف بوده باشد؛ با این حال، در برخی آثار ابوحیان چیزی بیش از بی تعصبی و تسامح در دین، و در واقع گونه ای قول به کثرت باوری دینی نیز ملاحظه می شود. از این رو ارائه هر تفسیری از حکایت فیل شناسی کوران در کتاب المقابسات- به مثابه یک متن که به دست توحیدی پدید آمده بدون توجه به نیت او که احتمالاً با مراجعه به شخصیت تاریخی او قابل اکتشاف است بهره شایانی از حقیقت نتواند داشت. با چنان مراجعه ای، در نهایت به نظر می رسد که توحیدی از گرایشهای کثرت باورانه دینی بر کنار نبوده است.

چکیده (فارسی): تمدن اسلامی و تاریخ تفکر عقلی در اسلام نشیب و فرازهای بسیاری داشته است؛ گاه اوج درخشش را تجربه کرده و گاه در سراشیبی رکود و بی رونقی قرار گرفته است. تردیدی نیست که یکی از درخشان ترین مقاطع تاریخ تمدن و تفکر اسلامی قرن چهارم هجری است. اندیشه پویای اسلامی که در قرن سوم تحت شدیدترین فشارها و هجوم ها از سوی عقل ستیزان حنبلی و عقل گریزان اشعری قرار گرفته بود به یمن ظهور خاندان شیعی و ایرانی آل بویه در کانون تمدن اسلامی، یعنی عراق و نواحی مرکزی و جنوبی ایران از نو سر برآورد، بالید و برگ های زرینی را در تاریخ اسلامی رقم زد. بازشناسی این دوره تاریخی یکی از اولویت های پژوهشی روزگار ماست که اگر به خوبی سامان یابد می تواند به باز آفرینی دوباره تمدن عقلی و انسانی اسلام مدد رساند. همه کسانی که در این قلمرو پژوهش کرده یا مطالعاتی داشته اند می دانند که شناخت قرن چهارم به ویژه نیمه دوم آن و به خصوص از بعد عقلی و فلسفی بدون مطالعه آثار ابوحیان توحیدی مقدور نیست. ابوحیان ادیب متفلسفی است که دانشوران، مجالس علمی و جکمی و اندیشه های فلسفی و کلامی این مقطع تاریخی را شناسانده و نمایانده است. علی بن محمد بن عباس مکنی به ابوحیان و ملقب به توحیدی در سال 310 قمری تولد یافت ( در شیراز ، نیشابور یا واسط) و به احتمال زیاد در حدود 410 قمری در شیراز درگذشت. مقام ادبی وی به ویژه در نثر مورد اذعان همگان است. علائق فلسفی وی نیز که او را به این مجلس و آن مجلس - به ویژه مجلس پر آوازه ابوسلیمان سجستانی - می کشانده کاملا روشن است. با کلام و اهل آن میانه خوشی نداشته است. از لحاظ اندیشه عقلی و گرایش مذهبی، فردی میانه رو، آزاداندیش و فارغ از تعصب های رایج در آن روزگار بوده است. ارزیابی ها و موشکافی هایش در مورد ادیبان، متکلمان، فیلسوفان و حتی وزیران هرچند گزنده و آزار دهنده اما تا حد زیادی دقیق و منصفانه است. تمایلات صوفیانه اش که در دهه های اخیر عمرش به اوج رسید نیز کاملا آشکار است. کتاب الاشارات الالهیه اثر صوفیانه فاخر اوست. فلسفی ترین کتاب وی مقابسات است که در قالب 106 مقایسه به بسیاری از موضوعات فلسفی پرداخته است. ادیبانه ترین آثار وی نیز الامتاع و الموانسه است که به راستی ممتع و مایه الفت و انس بوده و در طراز بالای ادبی و در قالبی دل انگیز ارائه شده است. این دو اثر به تفصیل در فصل هفتم این رساله مور

تجرد نفس، از مسایلی است که در فلسفه اسلامی ‌بیشتر از کلام مورد توجه بوده است. برخلاف فیلسوفان اسلامی‌ که در این امر اتفاق نظر دارند، در میان متکلمان برخی چون غزالی و راغب، قائل به تجرد نفس‌اند و گروهی آن را انکار می‌کنند. در این مقاله مسأله ماهیت نفس را در آثار مهم کلامی ‌مورد مطالعه قرار می‌دهیم.