جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسألة اتحاد عاقل با معقول از جمله مباحث فلسفی است که با ترجمة آثار فلاسفة نوافلاطونی وارد عالم اسلام گردید و متفکران مسلمان با آن آشنا شدند. فلوطین مهم‌ترین نمایندة مکتب فلسفی نوافلاطونی است که مباحث گسترده‌ای در مورد مسألة اتحاد عاقل با معقول مطرح نموده و استدلال‌هایی نیز از طریق واحد حقیقی‌بودن عقل مجرد، بالفعل‌بودن و بالقوه‌نبودن و در نهایت حاضر‌بودن معقول نزد عاقل اقامه نموده است. در ذیل هریک از این مباحث، به بررسی و تطبیق دیدگاه‌های ملاصدرا در این زمینه پرداخته می‌شود. یافته‌های این پژوهش آن است که هرچند در موارد بسیاری استدلال‌های ملاصدرا قابل تطبیق با دلایل فلوطین است، ولی ملاصدرا اتحاد عاقل با معقول را در ادراک موجودات دیگر و هم چنین ادراکات حسی و خیالی نیز جاری می‌داند. درحالی‌که فلوطین اتحاد عاقل با معقول را صرفاً در ادراک ذات مجرد تبیین و اثبات نموده است.

چگونگی شناخت عالم خارج و کیفیت مواجهه ادراکات حسی انسان با اشیاء بیرونی، آغاز مباحث فلسفی است. فلاسفۀ بزرگ معمولاً مباحث ادراک حسی انسان را ذیل مسئلة ابصار مورد بررسی قرار داده‌اند. پژوهش پیش رو به بررسی تطبیقی نظریات فلوطین و سهروردی در اینباره میپردازد و اثبات میکند که هر چند این­دو فیلسوف از حوزه­های فلسفی جداگانه­یی هستند و سهروردی نیز صرفاً به بخشی از آثار فلوطین، یعنی اثولوجیا دسترسی داشته، اما نظریات آنها در اینباره شباهت بسیاری به یکدیگر دارد. فلوطین و سهروردی هر دو از منتقدان جدی نظریات مطرح درباب ادراک حسی ‌ـ‌یعنی انطباع صورتهای علمی در قوای ادراکی (نظریة ارسطو و پیروان او) و انعکاس شعاع نوری از قوای ادراکی حسی و تلاقی آن با شیء خارجی برای تحقق ادراک (نظریة برخی از فلاسفة پیش­سقراطی و افلاطون)‌ـ هستند. این‌دو اندیشمند معتقدند با حضور معلوم نزد عالم و نبود هیچ مانعی، شیء خارجی مورد ادراک انسان واقع میشود. در این هنگام، نفس انسانی اضافۀ اشراقی حضوری نسبت به مدرَک پیدا میکند و درنهایت، ابصار اتفاق می­افتد. هر چند این نظریه ابداعی بوده و ممکن است برخی از مشکلات فلسفی مطرح شده درباب ابصار را حل کند، ولی انتقاداتی نیز به آن وارد است؛ ازجمله اینکه در مورد همة ادراکات حسی ـ‌مثلاً شنیدن صدایی از پشت دیوار یا استشمام بویی با وجود موانع و حجاب خارجی، دو بینی و...‌ـ کاربرد ندارد و نقض میگردد.

سوال برانگیز‌ترین مسئله‌ای که در طول سده‌های مختلف ذهن انسان‌ها را به خود مشغول کرده این است که موجودات متکثر با چه ترتیبی پا به عرصه هستی گزارده‌اند و آیا شکل‌گیری عالم به نحو صدفه و اتفاق بوده یا براساس سلسله مراتبی خاص؟ و پاسخگویی به چگونگی پیدایش مراتب هستی یکی از نخستین دغدغه‌های هر فیلسوفی است. فلوطین یکی از فیلسوفان یونان بوده که برای بیان مراتب هستی اصطلاح اقانیم را به کار برده است. اقانیم جمع اقنوم است که آن را به جوهر و اصل معنا کرده‌اند و نقشی اساسی در فلسفه فلوطین دارد در دیدگاه او سه اقنوم اصلی مطرح شده که عبارتند از: احد، عقل و نفس که به ترتیب نخستین مراتب عالم را تشکیل می‌دهند. ملاصدرا نیز در بیان مراتب هستی به این سه مرتبه تصریح کرده است؛ لیکن علی‌رغم وجود شباهت‌های بسیار، تفاوت‌های چشمگیری با دیدگاه فلوطین دارد. در واقع شباهت این دو نظریه تنها در چهارچوب آنهاست اما در احکام هر مرتبه تفاوت‌های بی‌شماری دیده می‌شود. ملاصدرا با اشراف کاملی که به دیدگاه فلوطین داشته این دیدگاه را پرورانده و به تکامل رسانده و از آن نظریه‌ای بدیع ساخته است حال ما در نوشتار حاضر که با روش توصیفی و تحلیلی گردآوری شده برآنیم ضمن بیان مراتب هستی از دیدگاه هر دو فیلسوف و بررسی دقیق موارد مشابه و متفاوت احکام هر مرتبه، منحصر به فرد بودن دیدگاه صدرا را به اثبات رسانیم.

نوشتار حاضر سعادت انسان از دیدگاه فلوطین، ‌‌فیلسوف یونانی را بررسی می‌‌کند. اساس فلسفه وی حول سه محور و سه اقنوم دور می‌‌زند: احد، ‌‌عقل و نفس. او بر این باور است که روح انسان در یک سیر نزولی از مبدأ عالم یعنی، ‌‌احد صادر شده است. این صدور درطی یک سلسله‌‌مراتب طولی و با وساطت عقل و نفس کلی است. او تأکید می‌‌کند که موطن اصلی ارواح آدمی، ‌‌جهان معقول و مجرد است، ‌‌ولی با تقدیر و سرنوشت به عالم محسوسات هبوط کرده است و باید چند صباحی در این عالم به کسب فضایل بپردازد و خود را برای صعود و بازگشت به موطن اصلی و جایگاه ابدی آماده کند. یکی از ضروریات برای وصول به مقصد نهایی این سیر صعودی از دیدگاه او، ‌‌دل نبستن به عالم ماده و انقطاع از آن است؛ زیرا عالم ماده، ‌‌عالم شر و بدی است و پیوند با آن انسان را از نیک محض دور نگه می‌‌دارد. او همچنین می‌‌گوید: «از میان انسان‌‌ها صرفاً افرادی توفیق عروج معنوی به‌‌سوی عالم معقول و فوق هستی پیدا خواهند کرد که فیلسوف، ‌‌موسیقی‌‌دان یا عاشق باشند؛ زیرا طرق نیل به عالم معقول و عروج روحانی به‌‌سوی فوق هستی و شهود و لقای ذات او منحصر در فلسفه راستین، ‌‌موسیقی مطبوع و عشق به زیبایی است».

فلوطین معروف¬ترین فیلسوف عارف مسلک فلسفۀ ¬نوافلاطونی است که در نزد حکما و فلاسفه¬ اسلامی به شیخ¬الیونانی شهرت دارد. این نظام فلسفی از طریق نشر و ترجمۀ آثار نوافلاطونیان به-خصوص آموزه¬های فلوطین، وارد دنیای اسلام شد و در فلسفه و عرفان اسلامی و ایرانی نفوذیافت. در این میان، تعالیم نوافلاطونی در آثار واصلان و جویندگان معرفت، چون: سنایی، ¬عطار، مولوی و ... بیشتر نمودیافته¬است. عطار نیشابوری که تصویرگر اندیشه¬ها و مفاهیم دلکش و نغز عرفانی است، از زبان شعر بهره¬می¬جوید تا با بیان حکایت¬های تمثیلی و رمزی، تعالیم عارفانۀ خویش را به مخاطبان عرضه¬دارد. مثنوی الهی¬نامه، جهان¬بینی شاعر را به¬نمایش¬می¬گذارد و انعکاس سیر درونی او است. او در این اثر به¬صورت ماهرانه اندیشه¬های تعالی¬گرایانۀ خود را با رویکردی غایت¬شناسانه بیان¬می¬کند و اصول بنیادین وجود و معرفت¬شناسی را با اشاراتی به نظریۀ فلوطین تبیین و تشریح می¬کند. ازاین¬رو، نگارنده مقاله تلاش¬دارد تا با روش تحلیلی توصیفی، به بازتاب اندیشه¬های فلسفی- عرفانی فلوطین در این منظومه¬ بپردازد و هدف آن، به¬تصویرکشیدن وجوه اشتراکات تعالیم عرفانی و ذوقی فلوطین و عطار در بیان موضوعات اساسی چون احد، عقل و روح است.

فیلسوفان بنابر مبانی فلسفی خود و مفهومی که از خدا داشتند، راه‌های مختلفی برای سخن‌گفتن از خدا مطرح کردند. برخی از آن راه‌ها ایجابی، سلبی، تفضیلی و گاهی نیز تلفیق سلب و ایجاب است. افلوطین که روش او به الهیات سلبی مشهور است، آنالوژی را نیز در بیان منظور خود استفاده می‌کند. جان اسکات اریوگنا با تأثیرپذیری از پیشینیان خود، راهی التقاطی از رهیافت سلبی با رویکردی دیالکتیکی برگزید و مسئلۀ پژوهش حاضر، بررسی تطبیقی روش برگزیدۀ افلوطین و اریوگنا باتوجه‌به مبانی آنها است. با این پرسش‌ها که: آیا روش این دو می‌تواند بر هم همپوشانی یابد و به یک روش تقلیل یابد یا اینکه دو روش مختلف هستند و به نتایج متفاوت می‌رسند؟ روش مدنظر افلوطین سلبی‌ـ‌تفضیلی است؛ اما برای بیان مقصود خود استعاراتی به کار می‌برد. روش اریوگنا نیز رهیافت تفضیلی است که از هماهنگی سلبی‌ـ‌ایجابی به دست آمده است. افلوطین و اریوگنا در مواردی، در تلقی متعالی و تفضیلی که از الهیات سلبی دارند، با همدیگر همپوشانی دارند و در به‌کارگیری استعارات و آنالوژی روشی مختص‌به‌خود پیش می‌گیرند. روش ایجابی در افلوطین حامل معنایی سلبی است و آنالوژی افلوطینی شناختی از «احد» به انسان می‌دهد؛ اما نزد اریوگنا روش ایجابی معنای استعاری می‌یابد و حجابی برای خدا است.

فلوطین بزرگترین فیلسوف نوافلاطونی و از شاخص ترین متفکران دوران باستان است که اندیشه های او تأثیر بسیاری بر فلاسفه بعدی گذارده است. مسئلة زمان، نزد فیلسوفان و مکتب‌های فلسفی بعد از ارسطو به‌ویژه در تفکّر فلوطین، اهمیّت زیادی دارد. یکی از وجوه اهمیت مباحث مربوط به زمان، چگونگی ارتباط داشتن موجودات سیّال زمانی با موجودات ثابت و مجرد است .در مورد مسأله زمان، فلوطین نخست به نقادی تعریف ارسطو از زمان پرداخته و سپس به تبیین ازلی، أبدی و ثابت بودن مرتبه دهر می‌پردازد. فلوطین در نهایت دیدگاه ابداعی خویش را در مورد این که زمان تصویر یا ظهور روح در عالم ماده است، برهانی می‌کند. در پژوهش حاضر با روش تحلیلی - تطبیقی بیان شده است که اشکالات فلوطین به تعریف زمان از دیدگاه ملاصدرا صحیح نیست. مدعای فلوطین در مورد اینکه زمان تصویر روح می باشد نیز با اشکالات چندی طبق مبانی ملاصدرا در حکمت متعالیه مواجه می باشد.

در این تحقیق با ابتنا بر آراء افلوطین و ابن‌سینا درباره عشق در انسان، تلازم عشق و معرفت در آراء ایشان بر اساس تفاوت¬ها و شباهت¬ها بررسی و تطبیق داده¬می‌شوند. در بحث تلازم عشق و معرفت تأثیر عشق برای شوق به معرفت برای نیل خیر و زیبایی، نائل¬شدن به ملکات اخلاقی و اتحاد با صورت¬های کلی و خداوند مدّنظر است. مهمترین مسئله تحقیق، آزمون این فرضیه بود که آیا ابن‌سینا در مبانی و نتایج تلازم عشق و معرفت در انسان تحت¬تأثیر مبانی فلسفی افلوطین ضمن این مباحث بوده¬است؟ این مقاله با اتکاء به روش تحلیلی-توصیفی در نهایت به این نتیجه می‌رسد که در نگرش معرفت¬شناسانه‌ای که از آراء افلوطین درباره عشق دریافت¬می‌شود، عشق برخلاف راه دانش، مسیر نائل¬شدن و اتحاد با احد است. عشق قادر است به چیزی که حد و اندازه ندارد و دارای هیچ صورتی نیست، نائل¬شود. اما این نگرش نزد ابن‌سینا امری وجودی است زیرا کمال نفوس بشری همان تشبه به ذات خیر مطلق و صدور افعال متعادل و متوازن از قبیل فضایل بشری و تحریک نفوس ملکی نسبت به جواهر علوی است که به سبب تشبه به خیر مطلق هستند و غایت این تشبه تقربی است که به¬واسطه فیضان کمال و فضیلت از خیر مطلق است. ابن‌سینا در پرتو اثرپذیری از سرمایه‌‌های غنی دینی، از افلوطین هم اثرپذیرفته و جریان تفکر اسلامی را به سوی اشراق و عرفان سوق¬داده¬است. کلیدواژه‌ها: عشق، معرفت، انسان، ابن‌سینا، افلوطین، اتحاد.