جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب شامل مقدمه ای بر شیخ اسلام ابن تیمیه و آثار او و موضع وی در مورد اندیشه فلسفی است که برخی از فرقه های اسلامی به آن مشغول بودند، به ویژه: معتزله، اشعری و متکلمان شیعه، فیلسوفانی مانند فارابی، ابن سینا. و ابن رشد و صوفیان از اولین زاهدان و پیروان آنان مانند حارث المحسبی و غزالی و فلسفه آنها ابن عربی و فرزند هفتاد سال. این کتاب نشان می‌دهد که ابن تیمیه نسبت به این عقیده حسادت می‌ورزید، روحیه انتقادی عمیق داشت و نسبت به مخالفان خود منصف بود.

به باور ابن تیمیه، انبیا از گناه معصوم نیستند، بلکه از اصرار و پافشاری بر گناه معصوم‌اند. وی معتقد است آیات قرآن دلالت دارد که پیامبر اکرم(ص) مرتکب گناه شده‌ و سپس استغفار و توبه می‌کنند. یکی از آیات مورد استناد ابن تیمیه در این باره، آیه دوم سوره فتح است که به گمان وی، این آیه عدم عصمت رسول مکرم اسلام(ص) در انجام گناه را اثبات می‌کند. وی با خدشه بر یک نظر تفسیری مربوط به این آیه، دیدگاه عصمت انبیا از ارتکاب گناه را مورد تقبیح قرار داده و افرادی را که بر اساس همین دیدگاه در پی دستیابی به مراد جدی از آیه‌اند، تحریف‌گر و دارای تأویلات باطل و فاسد قلمداد می‌نماید. در پژوهش حاضر تلاش شده تا به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد انتقادی، دیدگاه ابن تیمیه و اشکالات وی بر این آیه مورد ارزیابی قرار گیرد. در پایان این نتیجه به‌دست آمده که تفسیر وی خلاف تفسیر سلف بوده و نسبت‌های وی به شیعیان بی‌اساس می‌باشد.

با توجّه به آیات قرآن و منابع شیعه و اهل­ سنت، صحابه­ رسول­ خدا$ جایگاه ویژه­ ای را به خود اختصاص داده­ اند. ازاین‌رو کوچک­ترین بی احترامی نسبت به آنها مورد نکوهش می ­باشد. برخی از عالمان مسلمان، سبّ صحابه را سبب کفر دانسته ­اند. ابن­ تیمیه، عالم حنبلی‌مذهب و اندیشمند تأثیرگذار سلفی، تقسیمی را در این باره ارائه کرده و در برخی از اقسام آن به کفر سابّ صحابه اعتقاد دارد. در نوشتار حاضر، سخنان و ادله­ وی بررسی شده و چندین اشکال بر او مطرح و اثبات شده که سخنان و دلائل ابن ­تیمیه با روایات و سیره نبوی$ و عملکرد صحابه، همخوانی ندارد. درنتیجه، اصل سب، آن هم سبّ صحابه­ رسول­ خدا$ مورد نکوهش آموزه­ های اسلامی است؛ اما به ‌هیچ‌ وجه، سبب جواز تکفیر سب­ کننده نمی­ باشد.

یکی از شگردهای ابن‌تیمیه در مقام پاسخگویی به مخالفین خود و نیز در راستای اثبات مدعاهای خویش، تمسک به اجماع با تعابیر مختلف می‌باشد. ازجمله موضوعاتی که وی زیاد به اجماع، متوسل شده است، مباحث مربوط به فضائل اهل‌بیت( می‌باشد. وی در این زمینه، گاهی ادعای اجماع و اتفاقِ اهل علم یا عالمان به حدیث و... مبنی بر جعلی و دروغ بودنِ روایات مربوط به فضائل اهل‌بیت( می‌کند و گاهی هم ادعای اجماع بر افضل‌بودن دیگران، نسبت به اهل‌بیت( دارد، بدون اینکه مستندی برای این اجماعات، ارائه کرده باشد؛ درحالی‌که با تتبع در منابع اهل‌ سنت، این اجماعات، نقض شده و حتی اجماعاتی برخلاف اجماع مدنظرِ ابن‌تیمیه، یافت می‌شود. در ضمن، دو مقالۀ این قبیل از اجماعاتِ ادعاییِ ابن‌تیمیه، راستی‌آزمایی می‌شوند.

علامه حلی در کتاب منهاج الکرامة مصداق «صَدَّقَ بِهِ» در آیه 33 سوره زمر را همانند بسیاری از مفسرین بزرگ، امام علی% می­ داند. ابن‌تیمیه در پاسخ به علامه، اشکالاتی را در سه وجه مطرح کرده است که در وجه اوّل به وثاقت راوی حدیث، اشکال گرفته و در وجه دوم آن را با کلام دیگر که می­ گوید ابوبکر، صدیق است، معارض دانسته و در وجه سوم، این کلام را عام دانسته و گفته است که می­تواند شامل افراد زیادی شود. در این مقاله با روش تحلیلی‑ توصیفی، ثابت خواهیم کرد که اوّلًا بنا بر نظر علمای رجالی اهل‌سنّت، مجاهد، راوی این حدیث، ثقه است و غیر از مجاهد، راویان دیگری نیز آن را نقل کرده­اند و ثانیًا قول صدیق‌بودن ابوبکر، سند معتبری ندارد و به همین دلیل برخی از بزرگان اهل‌سنّت این لقب را مخصوص علی% می­دانند. ثالثًا در صورت عام‌بودن آیه، مصداق بارز آن امام علی %است که اولین تصدیق‌کننده می­ باشد.

ابن‌تیمیه و به تبع او عموم عناصر وهابی در مواجهه با دیگر مذاهب اسلامی همواره رویکرد تهاجمی و به دور از اخلاق اسلامی داشته‌اند و در این راستا آنان را مورد حملات لفظی و نوشتاری قرار می‌دهند. جریان‌های تکفیری به هر مسلمانی که عقیده آنان را نپذیرد، کمابیش معترض‌اند. ازجمله نسبت به اشاعره نیز چنین برخورد ناصوابی را در پیش گرفته‌اند. اشعری‌گری، تفکری معتدل و میانه بین اهل رأی و اهل حدیث است که امروزه صدها میلیون پیرو دارد. ولی ابن‌تیمیه و وهابیان، بدون توجه به دستور نصوص شرعی، مبنی بر لزوم برخورداری از شرح صدر و مدارا با دیگر مسلمانان، اشاعره را مورد سب و هتک حرمت قرار می‌دهند. ازجمله اینکه آنها را از تعریف اهل‌سنت خارج می‌کنند یا آنان را بدعت‌گذار می‌خوانند. مقاله پیشِ‌ رو با در نظر داشتن لزوم حفظ حرمت برادر مسلمان، رویکرد یک‌جانبه‌گرایانه تکفیریان نسبت به اشاعره را یادآور می‌شود. عناصر وهابی در مباحث عقیدتی نیز در برخی برداشت‌های اشاعره ازجمله بهادادن به عقل به‌عنوان منبع معرفتی و تأویل صفات خبری نیز با آنها مشکل دارند و حملات شدیدی به اشاعره انجام می‌دهند. درحالی‌ که نصوص شرعی، نظر اشاعره را تأیید می‌کند. در نوشتار حاضر به برخی از اختلافات عقیدتی نیز پرداخته شده است.

ابن‌تیمیه با کج‌فهمی از ذبح‌هایی که توسط مسلمانان صورت می­پذیرد، ایشان را متهم به ذبح لغیرالله می­کند و با برچسب شرک، مسلمانان را از دایره اسلام خارج می­کند. ابن‌تیمیه چون دلیل خاصی بر مدعای خود ندارد، سعی کرده با عبادت‌پنداریِ نفس ذبح و قیاس عملکرد مسلمانان بر مشرکین و بهره‌برداری از برخی آیات، ادعای خود را مستند کند. درحالی که نفس ذبح، چون فاقد ارکان عبادت است، عبادت شمرده نمی­شود و حتی بر اساس تعریفی که ابن‌تیمیه از عبادت ارائه می­دهد، نفس ذبح عبادت به‌شمار نمی­رود. از سوی دیگر بین عملکرد مسلمانان و مشرکان تفاوت جوهری وجود دارد. ازاین‌رو تسری حکم مشرکان بر مسلمانان صحیح نیست. همچنین برداشت‌های وی از آیات قرآن کریم نه‌تنها صحیح نیست، بلکه تحمیل فهم بر آیات قرآن کریم است.

عناصر تکفیری _وهابی، همواره به عموم مسلمانانی که با رویکردِ یک‌جانبه‌گرایانۀ آنان، همراه و موافق نبوده‌اند، با بدبینی نگریسته و از هر فرصتی برای ابراز مخالفت و تخریب آنان استفاده کرده‌اند. گاهی به آنها حملات قلمی و لفظی داشته و مذاهب اسلامی را یهودی و بدعت‌گذار و متعصب و… نامیده‌اند، گاهی هم در عرصۀ علمی، مخالفت‌هایی با آنها داشته و نظراتی از آنان را رد کرده‌اند که آن نظرات، مورد تأییدِ نصوصِ شرعی بوده است؛ لذا رویکردهای ناصحیحِ عناصرِ تکفیری _ وهابی، منحصر به مواجهه با شیعه نیست و وهابیان و تکفیریان، هر مسلمانی را که با خود، هم‌عقیده نیابند، به هر شکلی که بتوانند با وی مبارزه خواهند کرد. در این نوشتار، بعد از ذکر پاره‌ای اتهامات وهابیت نسبت به احناف ازجمله نسبت کفر، یهود و عالم‌پرستی به برخی از اختلافات منهجیِ آنها با احناف نیز پرداخته شده است.

ابن‌تیمیه در برخورد با فضائل اهل‌بیت یا این فضیلت را برای دیگران هم شبیه‌سازی می‌کند تا از ارزش آن کاسته شود و فضیلت خاص و ویژه‌ای به‌شمار نیاید یا اینکه آن فضیلت را انکار کرده و آنها را جعلی و دروغ معرفی می‌کند. در برخی از موارد برای تأیید ادعای خود، ادعای اجماع هم می‌کند و با عباراتی، همچون «کذب باتفاق أهل المعرفة بالحدیث»، «کذب باتفاق أهل العلم»، «هو من الموضوعات عند أهل العلم بالحدیث»، «فإن هذا موضوع باتفاق أهل المعرفة بالحدیث»، «لا یرتاب أحد من أهل المعرفة بالحدیث أنه موضوع» و... ادعا می‌کند که این روایت به‌اتفاق و اجماع علمای حدیث، کذب و جعلی است. درحالی‌که این قبیل روایات اتفاقاً در منابع اهل سنت به‌کرات نقل شده و گاهی به حد تواتر رسیده‌اند و گاهی هم ادعای اجماع برخلاف مدعای ابن‌تیمیه نقل شده است. در تحقیق پیشِ رو و در ادامۀ مقاله قبلی، چند نمونه از اجماعات ادعایی ابن‌تیمیه در ردّ فضائل اهل‌بیت بررسی می‌شود.

مهم‌ترین ویژگی‌های عقل به لحاظ ماهیت و معناشناسی در نگاه سلفیه عبارت‌اند از: 1. عقل، نوعی غریزه است؛ 2. برخلاف دیدگاه حکما که عقل را جوهر می‌دانند، عقل عرض است؛ 3. معنای واقعی عقل، همان‌گونه که در قرآن مطرح شده، «قلب» است؛ 4. عقل به لحاظ ماهیت متعدد و متکثر است. عقل را غریزه دانستن نشان از تقلیل منزلت عقل به عنوان منبعی ادراکی در نگاه ابن‌تیمیه و سلفیان پیرو او است. در حالی که از منظر آیات و روایات و آرای بزرگان اندیشه، عقل واجد منزلتی متعالی و وجه تمایز انسان از سایر حیوانات است. اما عقل در نگاه ملاصدرا، به عنوان مرتبه عالیه نفس انسانی، قوه ادراکی مستقل و جوهری مجرد و غیرجسمانی است. دیدگاه ملاصدرا در معناشناسی و هستی‌شناسی عقل، در مقایسه با دیدگاه ابن‌تیمیه، به عقلی نزدیک‌تر است که در آیات قرآن و روایات به آن توجه و بر آن تأکید شده است.