جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه اخلاق در تاریخ بلند خود، نظریه‌های گوناگون داشته است. این نظریه‌ها نیز به نوبه خود در دوره‌های تاریخی مختلف دستخوش تحولات فکری بوده و خوانش‌ها و روایت‌های متنوعی یافته‌اند. قانون طبیعی از جمله نظریه‌هایی است که همواره در حکمت دینی و حکمت عقلی در حدود بیست و چهار قرن مورد توجه بوده است. با این حال، رصد کردن تحولات مفهومی آن از زوایه فلسفه تطبیقی و در دامنه عقلانیت سنتی و عقلانیت مدرن، مسئله‌ای فلسفی است که کمتر به آن پرداخته شده است. توماس اکوییناس با اینکه متأثر از مکتب ارسطو، ابن سینا و ... بوده است، اما نخستین کسی است که قانون طبیعی را در ابعاد مختلف مورد تحلیل و توسعه قرار داد، تا جایی که بتوان نام نظریه بر آن نهاد. بنابراین ویژگی مهم آکوییناس این است که نخستین نظریه‌پرداز و مهم‌ترین نظریه‌پرداز قانون طبیعی است. اگر تاریخ نظریه‌پردازی در قانون طبیعی را دارای سه نقطه عطف بدانیم، نخستین آنها مربوط به آکوییناس است، دومین نقطه عطف گرسیوس و سومین نقطه عطف، جان فینیس است که به ترتیب یکی به دوران اسکولاستیک، دومی به اوائل دوران مدرن و سومی به دوران معاصر (نیمه دوم قرن بیستم) تعلق دارد. این رساله نگاه درجه دوم/منظر تطبیقی به تاریخ فلسفه اخلاق خواهد داشت و مهم‌ترین تحولات قانون طبیعی را نه صرفاً در یک بازه زمانی چهارصد ساله (حد فاصل آکوییناس تا گروسیوس، از قرن 13 تا 17 میلادی)، بلکه در دوسوم تاریخ نظریه‌پردازی در قانون طبیعی، از نظر خواهد گذراند. وانگهی نظرات و ابتکارات آکوییناس و گروسیوس در نوع خود، بدیع و جریان‌ساز بوده است و همچنان محل ارجاع، بازخوانی و نقد و تفسیر فیلسوفان اخلاق، حقوق و سیاست است. بنابراین آنها به عنوان دو متفکر کلیدی در تاریخ قانون طبیعی، همچنان آراء ارزشمندی برای آموختن به متفکران معاصر دارند، اما بدون نگاهی تطبیقی نمی‌توان به درک تفاوت ها، شباهت‌ها و نقاط قوت و ضعف کار آنها واقف شد. از دیگر سو، فلسفه تطبیقی امکان نگاهی ارزیابانه را فراهم می‌کند و این امکانی است که نه در فلسفه اخلاق تحلیلی و نه در تاریخ فلسفه‌ اخلاق متداول که صرفاً به طور خطی، تأثیر و تأثرات را پی‌میگیرد، وجود ندارد (هرچند در این پروژه، نیازمند تاریخ فلسفه اخلاق و فلسفه اخلاق تحلیلی هستیم، اما منظر اصلی پژوهش ما، فلسفه تطبیقی است). بنابراین آکوییناس و گرسیوس به عنوان دو فیلسوف دوران‌ساز در تاریخ قانون طبیعی که یکی مؤسس نظریه کلاسیک/اسکولاستیک است و دیگری مؤسس نظریه مدرن است، شایسته یک مطالعه تطبیقی و ارزیابی انتقادی از منظر فلسفه تطبیقی‌اند و به لطف خداوند در این رساله می‌کوشیم بر اساس منابع اصیل و آثار فلسفه اخلاقی آنان، چنین هدفی را محقق کنیم. در این رساله مطالعه تطبیقی (فصل آخر) شامل دو بخش خواهد بود که عبارتند از: 1. بررسی امتداد و گسست پارادایمی. 2. نقد و بررسی نظریه آکوییناس و گروسیوس در قانون طبیعی • بررسی امتداد و گسست پارادایمی در بخش اول، نخست به این پرسش خواهیم پرداخت که تغییر پارادایمی قانون طبیعی از اکوییناس به گروسیوس دارای چه تحولات مفهومی‌ای بوده است. مقصود ما بیان تفاوت هایی است که از منظر پارادایم‌شناسی میان این دو متفکر وجود دارد؛ فارغ از اینکه آیا آنها برای نخستین بار پدیدآور یک رویکرد یا نگاه خاص بوده‌اند (زیرا ردیابی این سؤال بیش از هر چیز، به تاریخ فلسفه مربوط است و تشخیص یک یا چند نوآوری در کار یک متفکر، به معنای انجام فلسفه تطبیقی نیست و در فلسفه تطبیقی، علاوه بر ملاحظه دو نظرگاه فلسفی، طرح یک پرسش قابل کاربست بر دو طرف مطالعه، ضروری است. با این حال، در انجام فلسفه تطبیقی، پرسش از تفاوت‌های پارادایمی و نوافزوده‌های یک نظریه، پرسش معناداری است؛ زیرا از منظرهای مختلف، وجه تمایز آن را در قیاس دیگری روشن می کند. بنابراین مطالعه خطی تاریخ فلسفه (حتی در مورد یک فیلسوف) می‌تواند بخشی از پژوهش تطبیقی باشد (هرچند به تنهایی معادل فلسفه تطبیقی نیست). به بیان دقیق‌تر، هدف این فصل، پاسخگویی به این سه پرسش است: 1- اگر در فاصله دوران کلاسیک و مدرن صرفاً دو متفکر برجسته در دو نقطه تاریخی (آکوییناس و گروسیوس) را مورد مطالعه تطبیقی قرار دهیم (بدون اصالت دادن به تاریخ فلسفه و سیر خطی تحولات در همه آثار)، چه تغییرات بنیادینی را در مقایسه این دو نظریه از قانون طبیعی خواهیم دید و این تغییرات بنیادی پیرامون چه ایده‌هایی است؟ برای پاسخ به این پرسش، بدیهی است که باید مشترکات آکوییناس و گروسیوس را هم دانست و از این رو باید مطالعه فراگیری پیرامون ارکان و مؤلفه‌های نظریه قانون طبیعی انجام داد تا بر اساس آن، جنبه‌های امتداد نظری و نیز گسست پارادایمی روشن شود. 2- گروسیوس بر اساس چه دلایلی این تغییرات را ایجاد کرده است (تفصیل این دلایل در فصل های قبل آمده است و تنها به آنها اشاره خواهد شد؛ زیرا برای پرسش بعدی به آن نیاز داریم). 3- آیا دلایل گروسیوس برای تغییراتی که ایجاد کرده است، در قیاس با دلایل آکوییناس موجه هستند یا خیر؟ بنابراین در بخش اول، علاوه بر تبیین امتداد و گسست پارادایمی، اعتبار و ارزش نوآوری‌های اساسی گروسیوس در مقایسه با آراء آکوییناس را نیز نقد و بررسی خواهیم کرد. • نقد و بررسی نظریه آکوییناس و گروسیوس در قانون طبیعی در این بخش، به مهم ترین انتقاداتی که نظریه قانون طبیعی با آنها مواجه است، خواهیم پرداخت و از این منظر، آنها را بازطرح خواهیم کرد که اولاً: سیستم فلسفی آکوییناس و گروسیوس چه پاسخی به آنها خواهد داشت؟ و ثانیاً پاسخ آنها چه اندازه قابل دفاع یا قابل مناقشه است؟

کتاب حاضر به بررسی و تحلیل سه طریق نخست از براهین پنج‌گانه‌ی اثبات وجود خدا در فلسفه‌ی قدیس توماس آکویناس می‌پردازد؛ براهینی که در سنت مدرسی مسیحی جایگاهی بنیادین دارند، اما در پرتو فلسفه‌ی تحلیلی معاصر، با چالش‌های مفهومی و منطقی تازه‌ای روبرو شده‌اند. در فصل نخست، برهان مبتنی بر اصل حرکت (motus) به‌عنوان طریق اول، محور تحلیل قرار می‌گیرد. آکویناس با بهره‌گیری از مفاهیم ارسطویی قوه و فعل، استدلال می‌کند که هر آنچه در حرکت است، به‌واسطه‌ی دیگری به حرکت در می‌آید و این تسلسل در نهایت باید به محرک نامتحرک ختم شود. آنتونی کنی، فیلسوف معاصر بریتانیایی، در نقد خود، با تمرکز بر مفاهیم کلیدی مانند movetur و اصل اینرسی، نشان می‌دهد که فهم آکویناس از حرکت با فیزیک مدرن ناسازگار است. او با تفکیک میان حرکت بالعرض و بالذات، استحکام مقدمات این برهان را زیر سؤال می‌برد. فصل دوم به تحلیل طریق دوم اختصاص دارد که مبتنی بر اصل علیت فاعلی است. آکویناس استدلال می‌کند که هر چیزی علتی دارد و این سلسله علل باید در نهایت به علت نخستین ختم شود. کنی با بازخوانی ساختار این استدلال و تمایز میان انواع علیت، بر خلط میان علت فاعلی و علت محرک در استدلال آکویناس تأکید می‌گذارد. او با استفاده از تحلیل‌های منطقی و زبانی، نشان می‌دهد که تمایز میان تقدم زمانی و تقدم علّی به‌درستی در نظر گرفته نشده است و نیز اثبات ناپذیری توقف تسلسل علل فاعلی بالعرض، نقطه‌ضعف اصلی برهان را تشکیل می‌دهد. همچنین، ارجاع به نظریه‌های علمی چون انتخاب طبیعی و مدل‌های کیهان‌شناسی، امکان کفایت علیت فاعلی در تبیین پدیده‌های پیچیده را به چالش می‌کشد. فصل سوم به برهان سوم آکویناس می‌پردازد که مبتنی بر تمایز میان موجودات ممکن‌الوجود و واجب‌الوجود است. آکویناس از وجود پدیده‌های فاسدشدنی نتیجه می‌گیرد که باید موجودی ضروری و مستقل از غیر وجود داشته باشد. کنی در تحلیل خود، با تمایز میان گونه‌های مختلف امکان (منطقی، فیزیکی، متافیزیکی و لااقتضائی) نشان می‌دهد که آکویناس در به‌کارگیری این مفاهیم دچار خلط و ساده‌سازی شده است. او همچنین با نقد دقیق مغالطه‌های منطقی، به‌ویژه مغالطه‌ی انتقال سور، و بررسی دقیق مفاهیم «ضرورت» و «تقدم»، استنتاج‌های برهان را مورد تردید قرار می‌دهد. کنی در ادامه، نقش ماده در استمرار تغییر، و امکان فسادپذیری در بازه‌ای نامتناهی را ارزیابی کرده و در نسبت با نظریه‌هایی چون مه‌بانگ و جهان ازلی، نشان می‌دهد که بدون بازنگری در مبانی فلسفی، این طریق نیز همچون دو طریق دیگر از اثبات قطعی وجود خدا ناتوان خواهد بود.

پژوهش حاضر به تحلیل و بررسی دو مورد از مهم‌ترین براهین پنج‌گانه توماس آکویناس برای اثبات وجود خدا، یعنی طریق چهارم و طریق پنجم، می‌پردازد. این دو طریق هر یک بر بنیادهای متمایز متافیزیکی و معرفتی استوارند و از رهگذر استدلال‌هایی مفهومی، نظم‌مند و غایت‌مدارانه، به دفاع از امکان و ضرورت وجود خداوند می‌پردازند. در بخش نخست، طریق چهارم مورد بررسی قرار گرفته که بر پایه‌ی مراتب وجود، صدق، خیر و کمال بنا شده است. آکویناس در این طریق استدلال می‌کند که اشیاء جهان به‌صورت تدریجی و نسبی دارای صفاتی چون خوبی، صدق و کمال‌اند و از این رو، باید موجودی وجود داشته باشد که به‌طور مطلق واجد این صفات باشد؛ موجودی که کمال محض و منشأ تمام کمال‌های نسبی در جهان است. این استدلال، با تأثیرپذیری از سنت افلاطونی، به‌ویژه نظریه مثل، ساختار یافته و میان تمثیلات محسوس و مثال‌های عالی‌تر، تمایز می‌نهد. در این تحلیل، مفاهیمی چون «esse» (فعل وجود)، تمایز میان وجود ذاتی و عرضی، و نسبت آن‌ها با ذات الهی به‌عنوان «وجود محض» به‌دقت واکاوی می‌شوند. همچنین، دیدگاه‌های مفسرانی چون گیچ، ژیلسون و کواین درباره‌ی مفاهیم کلی، معناشناسی محمول‌های فلسفی و امکان سنجش مفهومی کمال، به‌طور انتقادی بررسی می‌گردد. نتیجه آن است که طریق چهارم، برخلاف تلقی رایج که آن را استدلالی مبتنی بر سنجش تجربی صفات می‌پندارد، بر بنیانی عمیقاً متافیزیکی استوار است که درک آن بدون تحلیل مفاهیمی چون ذات، وجود و درجات کمال میسر نیست. در بخش دوم، طریق پنجم آکویناس، که به برهان نظم یا غایت‌مندی نیز شناخته می‌شود، تحلیل می‌گردد. این برهان از مشاهده‌ی رفتار هدفمند در پدیده‌های طبیعی فاقد شعور آغاز می‌کند؛ رفتارهایی که به‌صورت مکرر و هماهنگ به نتایج معین و سودمند منتهی می‌شوند. آکویناس بر آن است که چنین غایت‌مندی‌ای، در فقدان شعور، تنها می‌تواند ناشی از هدایت یک فاعل عاقل باشد. در این راستا، مقاله به تمایز میان تبیین‌های غایت‌شناختی و مکانیستی می‌پردازد و با ارجاع به آرای متفکران معاصری چون چارلز تیلور، دنیس نوبل و آیر، نسبت میان علم طبیعی و امکان تبیین هدف در جهان بررسی می‌شود. در نهایت، ضمن تشکیک در کفایت تبیین‌های مکانیستی برای فهم ساختار جهت‌مند طبیعت، از این فرض دفاع می‌شود که نظم مشاهده‌شده در طبیعت می‌تواند بر پایه مفاهیم عقل، هدف و علیت نهایی، در قالب برهانی فلسفی در جهت اثبات وجود خداوند تفسیر گردد. این پژوهش در مجموع می‌کوشد نشان دهد که هر دو طریق آکویناس، اگرچه در ظاهر از تجربه آغاز می‌کنند ولی در عمق خود، مبتنی بر ساختاری متافیزیکی، معرفت‌شناختی و عقلانی هستند که می‌توانند به‌عنوان ابزاری معتبر در الهیات طبیعی معاصر بازخوانی شوند.

ظهور پیامبر اسلام(ص) در قرن هفتم میلادی نقطه عطفی در تاریخ شبه‌جزیره عربستان و آغازگر تحولات گسترده در عرصه‌های دینی، اجتماعی و سیاسی بود. در این میان، مواضع جوامع مسیحی (نصارا) در برابر دعوت پیامبر اسلام(ص) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا این جوامع با توجه به گستره جغرافیایی و تنوع اعتقادی خود، نقش تعیین‌کننده‌ای در روابط بین‌الادیانی صدر اسلام ایفا کردند. برخی گروه‌های نصارا به دلیل اشتراکات اعتقادی و اخلاقی با اسلام، به تعامل و همزیستی مسالمت‌آمیز گرایش یافتند، در حالی که گروه‌هایی دیگر به دلایل مذهبی، سیاسی و اجتماعی به مخالفت با پیامبر(ص) پرداختند. قرآن کریم و سیره نبوی نیز نمونه‌های متعددی از مواجهه پیامبر(ص) با مسیحیان را دربردارد که مبتنی بر گفت‌وگو، عدالت و مدارای دینی بود. این پژوهش با روش تاریخی و تحلیل محتوای منابع اولیه و ثانویه، در پی آن است که ضمن بررسی مواضع مختلف نصارا در برابر دعوت پیامبر اسلام(ص)، عوامل مؤثر بر این واکنش‌ها را تبیین نماید. دستاورد این تحقیق می‌تواند تصویری روشن‌تر از چگونگی تعامل مسلمانان و مسیحیان در صدر اسلام ارائه داده و به تقویت مطالعات بین‌الادیانی و همزیستی مسالمت‌آمیز ادیان کمک نماید.

بررسی مقایسه ایی نوع رویکرد و متدلوژی ابن سینا به عنوان یک فیلسوف مسلمان معتقد به مبانی دینی و آکوئیناس به عنوان یک فیلسوف مسیحی، به واسطه مشرب مشترک فلسفی آنها از موضوعات جذاب مطالعات تطبیقی فلسفی و کلامی محسوب می شود. پژوهش حاضر با روش توصیفی -تحلیلی، در صدد است تا به این مساله اصلیِ بررسی تطبیقی نوع رویکرد فلسفی این دو فیلسوف شرق و غرب در مواجه با شناخت ماهیت انسان و اینکه مبتنی بر رویکردشان به چه ویژگی های از انسان می پردازند و در نهایت به بیان نقاط اشتراک و افتراق رویکرد و نظریات آن دو بپردازد. با مطالعه مهم ترین آثار دو فیلسوف مذکور، روشن گردید که ابن سینا در وهله نخست در طرح مسائل انسان شناختی غالباً به روش عقلی تمسک می کند و مدعی رویکرد تطبیقی بود به این که آن چه توسط عقل فلسفی کشف می شود، عیناً توسط شرع تأیید می شود و بالعکس. اما وی در مواردی از جمله در طرح نظریه سعادت رویکرد تکمیلی و ترکیبی را برگزیده است. در مقابل آکوئیناس غالباً روش ترکیب بین عقل و نقل را پی می گیرد، به این نحو که آن چه توسط عقل اکتشاف می شود در واقع شرط لازم و نه کافی است و عقل نیازمند به مکمل است. مهم ترین مؤلفه های انسان شناختی که مورد تحلیل و تطبیق قرار گرفتند؛ ابعاد وجودی انسان، ویژگی های ذاتی انسان، مناسبات میان، ایمان، اراده و عقل در انسان و غایت وی می باشند.

هدف ما در این تحقیق، بررسی دیدگاه‌های دو فیلسوف بزرگ، ابن سینا به عنوان فیلسوف اسلامی و توماس آکوئیناس به عنوان فیلسوف مسیحی، درباره‌ی اثبات وجود خداست. در فصل اول، خلاصه‌ای از زندگی‌نامه این دو فیلسوف و کلیاتی از پژوهش آورده شده است. در بخش دوم، نظرات و دیدگاه‌های ابن سینا برای اثبات وجود خدا مورد بررسی قرار گرفته است. ابن سینا دلایل متعددی برای اثبات وجود خدا ارائه می‌دهد که شامل امکان و وجوب، صحت صدق، حرکت، قدرت و فعل، مطابقت و علت فاعلی می‌شود. برهان امکان و وجوب او بر تحلیل امکان ذاتی ماهیت استوار است که شامل سه نوع گزاره است: لازم، محال و ممکن. برهان دیگر او، برهان وجودی است که بر اساس آن، موجودات جداگانه و مستقل وجود دارند. برهان حرکت ابن سینا نیز مبتنی بر برهان حرکت ارسطو است که می‌گوید هر حرکتی نیاز به محرکی دارد و علت حرکت باید غیر متحرک باشد. بنابراین، محرک باید غیر متحرک باشد. در بخش بعدی، دلایل توماس آکوئیناس مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این دلایل شامل برهان حرکت، علیت فاعلی، وجوب و امکان، درجات کمال و علت غایی می‌شوند. توماس آکوئیناس، فیلسوف و دانشمند مسیحی قرون وسطی، برای اثبات وجود خدا از پنج روش ارسطویی استفاده می‌کند که به آن‌ها ",پنج طریق", می‌گویند. یکی از این طرق، طریق حرکت است که بر اساس آن، حرکت نشانه‌ای از وجود خداست. توماس این طریق را قوی‌ترین برهان می‌داند؛ زیرا معتقد است که حرکت یک مفهوم واضح و قطعی است و ما از طریق حواس خود آن را در موجودات مشاهده می‌کنیم. در بخش چهارم، دلایل اثبات وجود خدا از دیدگاه ابن سینا و توماس آکوئیناس مقایسه شده و نقاط اشتراک و تفاوت‌های آن‌ها بررسی شده است.