جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله‌ی نفس/ذهن و بدن، از مهم‌ترین مباحث در فلسفه‌ی ذهن و منشأ بسیاری از مباحث دیگر بوده است. چگونگی ارتباط ذهن و حالات ذهنی با حالات بدنی، دغدغه‌ی اساسی فیلسوفان ذهن است. نظریه‌ی کارکردگرایی ماشینی یکی از متأخرترین پاسخ‌ها به این مسئله است. هرچند کارکردگرایی به‌خودی‌خود مستلزم فیزیکالیسم نیست، رویکرد فیزیکالیستی و ماشینی آن، انسان را موجودی مادی و نظیر رایانه‌ای پیچیده در نظر می‌گیرد. بر این اساس آنچه تعیین‌کننده‌ی رفتارهای انسانی است، روابط علّی محیطی و درونی مغز است و توضیح اراده آزاد انسان با توجه به جبر علی نیاز به بررسی جدی دارد. کارکردگرایی ماشینی و نگاه محاسباتی به ذهن در توضیح پیشرفت-های علوم عصب شناسی و نیز توضیح توصیفات روان‌شناسی عامیانه گام‌هایی برداشته است و آن دسته از کارکردگرایان که فیزیکالیسم تحققی معتقدند، جهان‌بینی چند سطحی و دارای مراتب را نسبت به علوم ارائه داده‌اند. ملاصدرا با تکیه بر مبانی فلسفی و معرفت‌شناختی خاص حکمت متعالیه با نفی دوگانگی بین نفس و بدن به مسئله‌ی تاریخی ارتباط نفس و بدن پاسخ می‌دهد. او نفس را حقیقتی واحد و دارای مراتب تشکیکی می‌داند که هم مرتبه‌ی مادی و هم مرتبه‌ی مجرد را شامل می‌گردد. در نگاه ملاصدرا به انسان، کرامت انسان و قابلیت دستیابی انسان به مراتب مختلف کمال، در نظر گرفته شده است. او آزادی و اختیار انسان و ارتباط بین انسان با مبدأ هستی‌بخش و معاد و غایت نهایی را منطبق بر مبانی هستی‌شناختی حکمت متعالیه تبیین می‌نماید. با توجه به مبانی ملاصدرا حالات ذهنی را نباید صرفا از جهت کارکردی و انتزاعی دید و حالات ذهنی ویژگی‌های یک شی و از شئون نفس هستند. بنابر این نیاز به جوهری مستقل که حامل ویژگی‌های ذهنی باشد، وجود دارد. بنابر فلسفه ملاصدرا بین حالات ذهنی و بدن از لحاظ وجود اتحاد برقرار است و نفس انسان مطابق با هستی میتواند دارای مراتب مختلفی باشد. با توجه به انسان‌شناسی حکمت متعالیه، می‌توان علوم انسانی را در جهت تعالیم اسلام تدوین نمود.

همواره یکی از راه‌های مهم توجیه باورهای دینی از سوی دینداران، تجربه دینی بوده است؛ هرچند که این موضوع مخالفان و موافقان زیادی را هم داشته است، امّا به هرحال بررسی تجربه دینی از نگاه علوم اعصاب در قرن حاضر یکی از مباحث مهم به حساب می‌آید. این بررسی‌ ‌ها به این مسأله می‌پردازند که عامل اصلی وقوع تجربه‌های دینی "خود" است یا عصب‌های مغز؟ و در این پژوهش به مطالعه این موضوع از دیدگاه مک‌نامارا و ارزیابی نتایج او از منظر حکمت متعالیّه پرداخته شده است. دکتر پاتریک مک‌نامارا این موضوع را به خوبی مورد آزمایش قرار داده‌ و نتیجه بررسی ‌های خود را در آثار علمی مختلفی عرضه کرده است. همانگونه که در حکمت متعالیّه حقیقت انسان به نفس او نسبت داده می‌شود، دکتر مک‌نامارا نیز "خود" را به عنوان واحد اصلی وقوع تجارب دینی نگریسته و نقش وساطت عصب‌های مغز را در وقوع تجربه دینی به خوبی شرح داده‌است. قطعه‌های گیجگاهی راست و پیش‌پیشانی از جمله بخش‌های محوری هستند، امّا موارد متعدّد دیگری نیز در سیر بحث، بیان خواهند شد. آنچه که برای نتیجه این بررسی در نظر گرفته شده، این است که نفس یا به تعبیر مک‌نامارا "خود" مسئولیّت تحوّلات درونی انسان و حتّی تحریک مغز را به عهده دارد؛ برای این ادّعا نیز از دلایل عقلی و شواهد آزمایشگاهی بهره گرفته شده تا اتقان پژوهش بیشتر گردد. از جمله نقاط مثبت دکتر مک‌نامارا این است که یک نگاه متعادل به بحث علم و دین داشته و در صدد آشتی میان دینداران و بی‌دینان است. از نگاه صدرالمتألّهین نفس دارای مراتبی است که با حرکت جوهری به استکمال می‌رسد و با گذر از هر مرحله می‌تواند بتدریج به تجربه‌ها و حالات عرفانی نایل آید. دراینجا، مراتب نفس و حرکت جوهری ملاصدرا تا حدودی بر خودهای مورد نظر مک‌نامارا و رشد آن‌ها قابل تطبیق است.

هدف پژوهش حاضر همان طور که از عنوان آن پیداست بررسی حیات برزخی از دیدگاه دو فیلسوف گرانقدر جهان اسلام سهروردی و ملا صدرا است. واژه برزخ در برخی از آثار سهروردی به معنای جسم به کار رفته لذا در ابتدای فصل دوم، مباحثی در این مورد (جسم) بیان شده و سپس به موضوع عالم برزخ که هدف این پژوهش است پرداخته شده. روش: در این پژوهش از شیوه کتابخانه‌ای یا اسنادی استفاده شده و از نوع تحقیقات نظری و توصیفی- تحلیلی بوده و از روش های استدلالی و تحلیل عقلانی استفاده شده است. این دو فیلسوف گرانقدر گر چه عالم برزخ ، را به عنوان یکی از عوالم هستی مطرح نموده اند، اما در برخی موارد با یکدیگر اختلاف نظر نیز دارند. آنان معتقدند بدن مادی انسان بعد از مرگ از بین می رود ولی نفس انسان، با بدن های مثالی به حیات خود در برزخ ادامه می دهد. سهروردی به علت این که قوه خیال را مادی می داند نتوانسته است برزخ در قوس صعود را اثبات کند. این دو فیلسوف تناسخ را محال دانسته و معتقدند انسان ها بر حسب علم و عمل خود جایگاه های متفاوتی در عالم برزخ خواهند داشت. و در برزخ قسمتی از نتایج اعمال خود را خواهند دید.هر دو فیلسوف به تکامل در برزخ معتقد بوده و ملا صدرا عالم برزخ را قیامت صغری دانسته و معتقد است که هر اتفاقی که در قیامت کبری رخ می دهد در برزخ نیز اتفاق خواهد افتاد.

ملاصدرا نظیر حکمای پیش از خود به مساله «نظام احسن» به عنوان یکی از موضوعات محل بحث در فلسفه خویش پرداخته است. او این بحث را در پیوند با مساله «قضا و قدر» و مساله «شرور» مطرح ساخته است. ملاصدرا علاوه بر بحث عقلی و استدلالی، شواهدی را به عنوان تصریحات آیات و روایات در این خصوص آورده است. به علاوه از طریق طرح مثالهایی از شگفتی های آفرینش تلاش می کند تا احسن بودن نظام خلقت را نشان دهد. در بخش استدلالی، ملاصدرا دو برهان، یکی انّی و دیگری لمّی، اراءه کرده است. برهان انّی که در این بحث از ابداعات او به شمار می آید همواره مورد نقد قرار گرفته و در نهایت در لسان فلاسفه بعدی به این نحو مورد ارزیابی قرار گرفته است که این برهان انّی نهایتا حُسن نظام خلقت را اثبات می کند و نه احسن بودن آن را. ملاصدرا در تنظیم برهان لم]ی تکیه بر مبانی خاص خود در حکمت متعالیه، نظیر اصالت و صرافت وجود، دارد. اتقان صنع عنوان دیگری است که صدرا در خلال آن اثبات می کند که عالم ماده و مجموع عالم به گونه ای ایجاد شده است که کمال در بیشترین موجودات ممکن متحقق شود. ملاصدرا در مسیر این اثبات، از جریان علم عنایی خداوند در قضا و قدر، از بحث شر به عنوان لوازم عالم هستی و فواید شرور و در نهایت از بحث خیریت کلّ نظام بهره می جوید.

روان درمانی به شیوه هایی گفته می شود که در آن مشکلات روانی و عاطفی از طریق بیان مشکلات به یک درمانگر و گفتگو با او درمان می شود. روان درمانی وجودی یکی از شاخه های روان درمانی است که تحت تأثیر فیلسوفان اگزیستانسیالیست رشد یافت. در بین روان درمانگران وجودی اروین یالوم یکی از مشهورترین افراد در روان درمانی وجودی است. هدف این پژوهش نقد مبانی فلسفی روان درمانی وجودی یالوم براساس حکمت متعالیه است. روش پژوهش براساس یافته های کتابخانه ای است. در این پژهش ابتدا به بررسی مبانی فلسفی اگزیستانسالیسم و حکمت متعالیه پرداخته ایم و سپس به نظر یالوم و ملاصدرا در مورد مساله مرگ، آزادی، تنهایی و معناداری زندگی. در انتها تلاش کردیم که مبانی فلسفی جوابهای یالوم به این مسائل را بر اساس حکمت متعالیه مورد نقد و بررسی قرار دهیم. نتیجه این بود که بر اساس تحلیل اگزیستانس ما نمی توانیم از دایره محدود یک انسان محصور در زمان و مکان خارج شویم در حالیکه بر اساس تحلیل وجود یک انسان در پرتو نظریه وحدت تشکیکی وجود، انسان این امکان را دارد که وجود مادی و تشخص ماهوی خود را فقط بخشی از وجود جامع و نامتناهی خود بداند و محدودیت این وجود مادی موجب احساس ناخوشایند مرگ، جبر، تنهایی و پوچی نشود. بر اساس نظریه وحدت تشکیکی تعارضی بین این چهار حقیقت مربوط به وجود مادی و جاودانگی، آزادی، وحدت و معناداری آن وجود جامع و واحد نیست.

عدم به معنای نیستی‌‌‌‌‌‌، لاوجود و امری بسیط است و تمایزی میان مصادیق عدم راه ندارد‌. ولی عدم عامل تکثر و تنوع در موجودات است‌؛ بنابراین، درک مسئلۀ عدم در جهان هستی ضروری است‌. مفاهیم وجود و عدم در تضایف با یکدیگر ظهور پیدا ‌‌‌می‌کنند‌. در حکمت متعالیه وجود را همان ثبوت می‌دانند و عدم با سلبِ اصلِ وجود‌‌‌‌‌‌، قصور و مراتب موجود را ظهور می‌بخشد‌. عدم جز از ناحیۀ اضافه شدن به غیر متکثر نمی‌شود‌. ملاصدرا بر اساس محوریت حرکت جوهری عالم را حادث زمانی و خداوند را قدیم ذاتی و زمانی می‌داند و فیض حق تعالی را مستمر و غیر منفک از خداوند می‌داند و به دنبال آن‌‌‌‌‌‌، تصور آغازی برای خلقت را رفع می‌گرداند‌. هر معلولی فاقد کمالاتی از علت خود است‌‌‌‌‌‌، زیرا فرض علّیت در کمالات دو شیء مطرح می‌شود‌. پس کثرت مستلزم فقدان کمال است‌. حرکت عالم اجسام و تغییرات ناشی از تفکر و اراده در آدمی نیز واسطۀ فقدان کمال یا همان عدم مضاف است‌. از طرفی دیگر نیز در صورتی که ذهن بعد از دریافت مفاهیم ماهوی و معقولات اولیه آنها را قیاس می‌کند و سپس سلبِ آنها را انجام دهد‌‌‌‌‌‌، عدم درک می‌شود‌. ملاصدرا برای ارائۀ نظریۀ وجود ذهنی و اثبات آن از قضایای عدمی بهره برده است‌؛ زیرا مهمترین دلیل بر وجود ذهنی این است که ما مفهمومی از معدوم‌های خارجی را درک می‌کنیم و بعد از اثبات وجود ذهنی از طریق معدوم‌‌‌‌‌‌، می‌توانیم تصدیق یا اخبار از معدوم را در پرتو وجود ذهنی یا ظل وجود خارجی و یا مرتبه‌‌‌ای از حقیقت واحدۀ موجود که بر انحفاظ ماهیت در ذهن و خارج تأکید می‌کند‌‌‌‌‌‌ را تبیین کنیم‌. مفهوم عدم منشأ ایجاد قاعدۀ مهم امتناع اجتماع و ارتفاع نقیضین است‌. روش تحقیق در پزوهش حاضر توصیفی وتحلیلی بوده و با استفاده از منابع کتابخانه‌ایی مطالعه وبررسی شده است. در این پایان نامه مفهوم عدم از دیدگاه حکمت متعالیه‌‌‌‌‌‌، در ساحت‌های وجود شناختی و معرفت شناختی و تحقق کثرات و اثبات وجود ذهنی و همین طور فنا و بقا و خلق و آفرینش در صدد راه حلی برای رسیدن به یک بینش متعادل حقیقی در جهت حضور و نقش عدم در هستی است.

ملاصدرا فلسفه را علمی برای استکمال همه نفوس انسانی معرفی می‌کند و آن را مختص گروه خاصی نمی‌داند. اما پیچیدگی مسائل فلسفی و دشواری فهم آن به دلیل انتزاعی بودن بر کسی پوشیده نیست. این درحالیست که از نظر ملاصدرا قوه خیال و قدرت سخن، دو موهبت الهی هستند که امکان فهم و انتقال اینگونه مسائل را برای مخاطبین مختلف ایجاد می‌کنند. قوه خیال به کمک تجزیه و ترکیب صور و معانی، مدام در حال ایجاد صور و معانی جدید است و زبان با گستره‌ای که به پهنای خلاقیت ذهن دارد، با تغییرات مداوم در فرم و محتوا، ابزاری در خدمت ذهن گوینده برای انتقال معانی به ذهن مخاطب است. داستان قالبی است که سخنِ خیال انگیزِ منثور، فصل ممیّز آن از سایر متون است. در این پایان نامه با روش توصیفی-تحلیلی درصدد تبیین عناصر داستان از نظر حکمت صدرایی و نیز بررسی ظرفیت‌های داستانی شدن آن هستیم. وجود تمثیلات و نیز قرار گرفتن حکمت صدرایی در چهار سفر، امکان خوانشی داستانی از آن را با بهره‌گیری از کهن الگوی «سفر قهرمان» برای ما فراهم می‌نماید

علم الهی یکی از مهم‌ترین مباحث فلسفه می‌باشد. اینکه این علم دارای چه جزئیاتی است و کیفیت آن چگونه است را هرگز انسانِ مادیِ محدود نمی‌تواند آنگونه که باید درک کند. تنها می‌توان با استناد به آیات قرآن کریم و کتب شاخص و برگزیده مانند نهج البلاغه، صحیفه‌ی سجادیه و آثاری از این قبیل و نیز از طریق احادیث و روایات معتبر، به حدودی از این علم، درخور فهم و ذهن مادیِ انسان دست یافت. همچنین این دستیابی را می-توان با دقت و تأمل در جهان آفرینش و نشانه‌های بسیاری که در خود انسان و همچنین محیط اطراف وجود دارد، یافت. در پژوهش حاضر کیفیت و چگونگی تعلّق علم الهی و به ماسوا و مراتب این علم به روش توصیفی - تحلیلی از دیدگاه حکیم صدرالمتألهین بررسی گردیده و سپس به تبیین دیدگاه آیت‌الله مصباح درباره‌ی علم الهی در بیان حکمت متعالیه پرداخته شده است. در پایان آنچه حاصل گشته بیانگر آن است که حق‌تعالی در تمامی مراحل آفرینش - قبل و بعد از ایجاد - به موجودات علم داشته و همچنان خواهد داشت. هیچ زمانی نیست که واجب-تعالی به آفریده‌های خود علم نداشته باشد. همچنین در این پژوهش، مراتبی که فلاسفه و حکما برای علم الهی بیان نموده‌اند مورد بررسی قرار گرفته که شامل: عنایت الهی، لوح و قلم، قضا و قَدَر می‌باشد. این مراتب نیز همگی حاکی از همین تعلّق علم الهی به ماسوا می‌باشد که همه‌ی جزئیّاتِ موجودات را در بر می‌گیرد و هیچ چیز بر او پوشیده نیست. البته مراتبی که ذکر گردید تنها برای تقریب به ذهن محدود بنی‌آدم و درک بهتر موضوع است وگرنه واجب‌تعالی در علم خود نیازمند هیچ‌گونه دسته‌بندی و یا زمان‌بندی نمی‌باشد بلکه از پیش به همه چیز آگاه است. کلید‌واژه‌ها: علم الهی، مراتب علم الهی، قضا، قَدَر، حکمت متعالیه، صدرالمتألهین، آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی.

وحی، مقولهای است که امکان تحلیل و تبیین را از جهات گوناگونی دارد؛ از جمله آن جهات، تحلیل و تبیین هستیشناسانه و معرفتشناسانه میباشد. در این رساله با محوریت مبانی و نظرات صدرالمتألهین، در ابتداء به طور هستیشناسانه و پس از آن معرفتشناسانه به تحلیل و تبیین مقولۀ وحی پرداخته میشود و به جهت سنجش چنین تحلیل و تبیینی، به آیات و روایات عرضه میشود و نشان داده میشود که عقالنیت صدرایی در مورد وحی، چه میزان به عقالنیت برخاسته از آیات و روایات دربارۀ وحی نزدیک میباشد. در این رساله به خوبی مشهود است که نگاه خوشبینانهای مبنی بر تقرّب عقالنیت صدرایی در مورد وحی در نسبت به عقالنیت قرآنی و روایی در مورد وحی وجود دارد و میتوان از جملۀ بهترین تحلیل و تبیینها در مورد وحی که خود را به آیات و روایات نزدیک نموده است، دانست. در بخش هستیشناسانه، به چهار بحث پرداخته میشود؛ اول: چیستی وحی و الهام که در این بخش نشان داده میشود که جهت تمثّلی و تخیّلی و صوری، وجهی موثِّر در وحی میباشد و همین از جمله تفاوتهای اصلی میان وحی و الهام میباشد؛ دوم، قابل و فاعل وحی؛ که در این مبحث معلوم میشود که قابل وحی جهت قابلیّت، از چه شرایطی میبایست برخوردار باشد و فاعل وحی، فاعلیت موهبتی است. سوم، کیفیت نزول وحی است که در این مبحث نشان داده میشود که وحی از مراحلی برخوردار است که عبارت است از: وحی بی واسطه، وحی عقلی، وحی مثالی، وحی طبیعی و حسّی برای نبی، وحی طبیعی حسّی برای مردم عادّی. چهارم، تحلیل و بررسی رویکرد تجربی به وحی است که در نهایت نشان داده میشود وحی را نباید به تجربه تقلیل بخشید. در بخش داللتهای معرفتشناسانۀ وحی، به معرفتی بودن وحی و داللتهای آن و طبقه بندی معرفت وحیانی اشاره میگردد و نشان داده میشود که از چه ویژگی هایی برخوردار میباشد.

مسئله آفرینش همواره ابهاماتی برای بشر داشته و به همین دلیل تلاش های بسیاری برای حل این معمای تاریخی صورت گرفته است. گروهی با تکیه بر مبانی دینی، برخی با استفاده از استدلالات عقلی و عده ای نیز از راه تجربه پاسخ هایی به این مسئله داده اند. نظریه طراحی هوشمند یکی از نوین ترین کوشش هایی است که از سوی اندیشمندان علوم تجربی در این باره انجام شده است که از طریق توجه به پیچیدگی ها و ظرافت های موجود در طبیعت، توانسته دیدگاه متفاوتی نسبت به نظریه فرگشت که تفکر غالب در این زمینه بوده ، ارائه دهد و آن را به چالش بکشد. این نظریه با استناد به دلایل علمی، جریان آفرینش را طراحی شده و آگاهانه معرفی می کند و تصادفی بودن آن را زیر سؤال می برد. از آن جایی که مطالعه فلسفی نظریه های علمی نقش مؤثری در تحکیم، تأیید و یا تضعیف آن ها ایفا می کند، در این پژوهش با به کارگیری روش کتابخانه ای و توصیفی، نظریه طراحی هوشمند نیز از زاویه نگاه مکتب فلسفی حکمت متعالیه مورد کنکاش قرار می گیرد، تا نقاط ضعف و قوت آن را بررسی شود. حکمت متعالیه که بر مبنای اصول ملاصدرا از جمله، اصالت وجود، وحدت تشکیکی وجود، حرکت جوهری و... پایه ریزی شده است، مسئله آفرینش را بر اساس نظام فیض تبیین کرده و آن را به مبدأ واحد و آگاه متصل می داند. بنابراین انکار تصادف و وجود طراح متفکر و هوشمند از جمله نقاط وفاق، و تفاوت هویت و مصداق مبدأ آفرینش از نقاط خلاف میان این دو تفکر می باشد.