جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: تمدن پارسی دارای سنت مستمر اندیشه فلسفی است که بیش از دو هزار و نیم سال به طول انجامیده است. جلد پنجم و پایانی «مجموعه‌ای از فلسفه در ایران» به بررسی هفت قرن بین حمله مغول تا پایان دوره قاجار می‌پردازد. این جلد به سه بخش تقسیم می‌شود: «مکتب شیراز» که اهمیت آن برای ترکیه عثمانی و هند مسلمان اکنون مشخص شده است. «مکتب اصفهان» که نشانه ادغام حدود هشت قرن اندیشه اسلامی است. و سرانجام «مکتب تهران»، جایی که فلسفه سنتی با تفکر مدرن در ایران مواجه شد. این مجلد برای شناخت سنت فکری اسلامی نه تنها در ایران بلکه در ترکیه عثمانی و هند مسلمان بسیار حائز اهمیت است.

صدرالمتألهين معتقد است تصورات و تصديقات با اتصال به عقل فعال و افاضۀ او حاصل مي‌شوند و روشن است که برخي تصورات و تصديقات انسان باطل و کاذب‌اند. اکنون پرسش اين است که اينها چگونه و با چه سازوکاري حاصل مي‌شوند؟ اگر با اتصال و افاضۀ عقل فعال باشد، ماهيت عقل فعال چگونه با چنين کارکردي سازگار است؟ آيا در حقيقت عقلي او باطل وجود دارد؟ در اين پژوهش اين نتيجه حاصل مي‌شود که اباطيل و اکاذيب نيز مانند حق و صدق، معلول اتصال و رابطه با عقل فعال‌اند، اما صرفاً از حیث وجودشان ارتباط دارند و حيث معرفتي آنها که متکفل صدق و کذب و حق و باطلشان است، با آمادگي انسان و تجربيات او تأمين مي‌شود. لذا اهميت توجه به روش درست مورد تأکيد قرار مي‌گيرد و شناخت بهتري از عقل فعال به ‌دست مي‌آيد.

مهم‌ترين پرسش و دغدغه در تحقق و گسترش سبک زندگي اسلامي چگونه مؤمن شدن و چگونه مؤمن ماندن است. پاسخ اين پرسش در گرو فهميدن هستي‌شناسي ايمان مطلوب در نفس است. تبيين حقيقت ايمان و تعيين دقيق جايگاه آن در مراتب نفس و شناخت عوامل اصلي دخيل در تحقق و ثبات ايمان به صورت منظم و منطقي در يک ساختار منسجم نفساني، ما را به هستي‌شناسي ايمان مطلوب در نفس مي‌رساند. هدف این مقاله، رسيدن به اين مهم براساس مباني علم‌النفس فلسفي حکمت متعاليه، با روش تحليل و بررسي‌ عقلاني است. ایمان مطلوب استقرار تصديق عقلاني در نفس است. این استقرار در مرتبه مثالي جزئي نفس و از طريق رسيدن به وضعيت ملکه محقق مي‌شود. اين امر از طريق تنزل ادراکي در دو مرحله و تثبيت و استحکام ادراکات تنزل يافته به واسطه تلقين، توجه نفس و انجام اعمال اختياري متناسب صورت مي‌گيرد.

نقش تربیت ذهن و تاثیر آن بر رشد عقلانی کودکان موضوعی است که اخیرا مورد توجه جدی صاحب‌نظران عرصه تعلیم و تربیت قرار گرفته است. سابقه طرح این مساله را می‌توان در آثار قدما بویژه صدرالمتالهین جستجو کرد. تبیین تفاوت دیدگاه صدوری ملاصدرا با سایرین در زمینه نقش آفرینی قوه خیال و ترجیح علم حضوری نسبت به علم حصولی در حکمت متعالیه، زمینه‌‌ساز مباحثی است که می‌تواند الگوی بدیعی از تربیت ذهن را به روی صاحب نظران بگشاید. این مقاله ضمن بیان موضوع شناخت و نحوه حصول علم اختلاف نظر بین حکمای مشاء را با صدرالمتالهین شیرازی در تربیت ذهن بررسی می‌کند. بر خلاف سایر اندیشمندان که منشاء علم را صورت‌های ذهنی حلول کننده در نفس قلمداد می‌کنند که به شکل حصولی قابل ادراک است، ‌‌‌ملاصدرا آن را حاصل ابداع و خلق در نفس دانسته که به شکل حضوری و با مشارکت فعال قوه خیال ایجاد می‌شود. بر این اساس به نظر می‌رسد در فرایند آموزش و پرورش، تربیت قوای ذهن به تنهایی برای رشد فراگیران کفایت نمی‌کند؛ لذا ضرورت دارد تا در برنامه‌های آموزش فلسفه به کودکان راه‌های تقویت قوه خیال نیز به عنوان یک عنصر کلیدی و تاثیرگذار، محور فعالیت برنامه‌ریزان آموزشی کشور قرار گیرد.

تبيين مفهوم تعليم و تربيت در جهان‌بيني صدرايي که هم جامعيت دارد و هم به نگاه دين نزديک‌تر است در بناي فلسفه تعليم و تربيت اسلامي بسيار ضروري و تأثيرگذار است. در ارائه تعاريف و تبيين مفاهيم هم علاوه بر رعايت سنخيت با ريشه‌هاي لغات، بايد انطباق و تناسب آنها با فلسفه و جهان‌بيني مقبول هم مورد لحاظ و اهتمام باشند، اين امر ما را به بازنگري در فهم معاني اين واژه‌ها در اين چارچوب فرامی‌خواند. لازمه اين امر تتبع و تحقيق و تدقيق در کتب لغت و نيز اهتمام به تأمين نظر جهان‌بيني صدرايي است. کاربرد واژه تعليم در مواردي است که با تکرار زياد، اثري در نفس متعلم ايجاد مي‌شود و اين امر با رمز اصلي تعليم در نگاه صدرايي ـ که رسوخ هيئت حاصل از تکرار در نفس است ـ کاملاً همخوان است. تربيت را از چهار ريشه دانسته‌اند که در همه موارد معناي افزايش و ازدياد هست و اين معنا با حرکت جوهري، اتحاد عاقل و معقول و اشتداد مرتبه وجود انساني در آثار صدرالمتألهين سازگاري دارد و آنچه موجب ازدياد و شدت و افزوني خود متربي بشود، و وجود آن را اشتداد بخشد، تربيت ناميده مي‌شود. آنچه براي اشتداد وجود انسان، بايد افزايش يابد، تقواست و اصل و روح تقوا، ايمان است که دستيابي به لايه اول ايمان با تعليم و لايه دوم با سلوک است و لايه سوم هم پس از کسب تقوا از طرف خداوند افاضه خواهد شد.

برهان روشی قیاسی است برای علم به حقایق موجودات آن گونه که هستند. در دوران معاصر، برخی شناخت افعال ارادی انسان را به صورت برهانی ممکن ندانسته‌اند. حکمت عملی یکی از شاخههای فلسفه به معنای عام است که به افعال ارادی انسان می‌پردازد. این تحقیق به بررسی نسبت این علم با روش برهانی از دیدگاه فارابی، ابن سینا و علامه طباطبایی با مراجعه به آثار ایشان می‌پردازد. از نظر فارابی و ابن سینا، حکمت عملی، مانند فلسفه اولی، طبیعیات و ریاضیات، علمی برهانی و فلسفی به معنای عام است که در آنها از روش برهانی برای شناخت حقایق استفاده می‌شود. در حکمت عملی، حقیقت افعال ارادی انسان و آثار و نتایج آن بررسی و شناسایی می‌شوند. شواهد و دلایلی زیادی بر این مسأله در آثار ایشان یافت می‌شود. علاوه بر حکمت عملی، علوم عملی دیگری که با روش جدلی، خطابی و شعری حاصل می‌شوند نیز وجود دارند که به دنبال کشف حقیقت افعال ارادی و آثار واقعی مبتنی بر آنها نیستند. در آثار علامه طباطبایی از حکمت عملی ذکری به میان نیامده است. ایشان از علوم عملی یاد کرده است که اعتباری و غیربرهانی هستند. از این رو برخی معتقد شده‌اند که حکمت عملی از نظر علامه طباطبایی اعتباری و غیر برهانی است. در حالی که علوم عملی اعتباری با حکمت عملی حقیقی و برهانی متفاوت است؛ این مطلب را می‌توان در آثار فارابی و ابن سینا نیز یافت. با مراجعه به آثار علامه طباطبایی، دانسته می‌شود که ایشان هماهنگ با فارابی و ابن سینا، در کنار علوم عملی اعتباری، به دسته‌ای از گزاره‌های برهانی و عقلی پیرامون اعمال انسان قائل است. این گزاره‌ها با فعالیت عقلی و برهانی کردن گزاره‌های عملی موجود در دین حاصل می‌شوند. به نظر می‌رسد با انسجام بخشی و سامان دادن این گزاره‌ها می‌توان به حکمت عملی مبتنی بر آموزه‌های دینی دست یافت.

هدف: این پژوهش در پی آن است که روشی بیابد تا بتوان با آن نظریات مختلف در حیطه علوم انسانی خاصه حکمت وفلسفه (به دلیل قرابت موضوع این رشته با تعالیم آسمانی انبیاء الهی)را با قرآن کریم تطبیق نموده ومورد ارزیابی قرار دهد. لذا فلسفه وحکمت اشراقی حکیم سهروردی که بدیع، هنرمندانه و در نوع خود بی بدیل است به عنوان مطالعه موردی انتخاب شد. با این فرض که سهروردی در طراحی حکمت اشراقی خود از آیات قرآن کریم الهام گرفته است. روش‌شناسی پژوهش :برای نیل به هدف یک عملیات چهار مرحله ای به روش مصاحبه با "پنل نخبگان " از صاحب نظران این رشته و با طرح سوالاتی دستاوردهای اصلی و مبنائی حکمت اشراق در قالب گزاره های کوتاه گرد آوری شد و از میان گزاره های به دست آمده یک گزاره مبنائی و اساسی حکمت اشراقی که نقطه ملتقای نظر اساتید مصاحبه شونده هم بودبه عنوان مطالعه موردی با قرآن انتخاب گردید. در مرحله دوم ضمن مطالعه سوابق و پیشینه موضوع، یک دوره کامل قرآن مطالعه و یادداشت برداری شد سپس جداولی از مجموعه آیات مورد استفاده ونحوه بهره برداری سهروردی از آن آیات ، معانی و مصادیق نور در قرآن کریم، شکل گرفت . در مرحله سوم گزاره منتخب و آیات متناظر باگزاره منتخب ، مورد تحلیل وبررسی قرار گرفت. ودر مرحله آخر با تطبیق و تحلیل گزاره منتخب با شبکه مفهومی " نور" در قرآن به سر انجام رسید. یافته ها : 1- سهرروردی بنیان وشالوده مکتب اشراقی خود رابر اساس قرآن طراحی نکرده ولی از آیات قرآن کریم به صورت ذوق وتلمیح واستشهاد بسیار بهره برده است . 2-قریب به اتفاق مفسرین ظلمات را در قرآن به معنی جهل – شرک وکفر – گمراهی ونور را به علم ،دانائی، معرفت – ایمان وهدایت معنی کرده اند. نتیجه : باتوضیح این مطلب که در قرآن کریم واژه وجود به خداوند اطلاق نشده است و عباراتی مثل الله وجود السموات والارض، یا موجود السموات والارض وعباراتی مشابه آن در قرآن نیامده است، شاید بتوان نور بودن خداوند برای آسمانها و زمین یعنی کل گیتی را با تعبیر نورالانوار سهروردی تطبیق داد، به ویژه با توجه به تعبیر«نور علی نور» در ادامه آیه که این گمانه را تقویت می‌کند که خداوند که خود نوری است، فراتراز نور سماوات و ارض.

جستار حاضر اخلاق متعالی را با پرسش از چیستی مبانی انسان‌شناسی آن از منظر حکمت متعالیه به خوانش گرفته است.عدم اکتفا به بنیان‌های ظاهری اخلاق به‌عنوان هنجارهای سطحی اجتماعی بلکه به ذهن سپردن ریشه‌های مابعدالطبیعی و عمیق فلسفی آن، پرداختن به چنین مباحث مهم و حیاتی را بیش‌ازپیش ضروری می‌سازد.این پژوهش باروش تحلیل و توصیف موضوع یادشده ما را به اثبات این فرضیه نزدیک می‌کند که اخلاق متعالی،موجب سیر و سلوک وجودی انسان به‌عنوان موجودی ممتد از طبیعت تا عالم اله، تا حصول تشبه به حضرت حق و مقام خلافه اللهی است. پرسش از چیستی اخلاق متعالی، نقش تلقی حکمت متعالیه از انسان و پیامد‌های اصلی نکات مطرح‌شده در آن، جزو راهبردی‌ترین مباحثی‌اند که پاسخ به پرسش اصلی را تسهیل می‌بخشند. نگرش متعالی حکمت متعالیه به جایگاه اخلاق متعالی به‌عنوان والاترین مرتبه وجودی انسان که مقام جمع عقل و عاقل و معقول است،و نیز تلقی آن از انسان به‌عنوان موجودِ دارای مراتب و شئونات مختلف و عین‌الربطی، پیامدهای ژرفی را به دنبال دارد که حقیقتاً اخلاق متعالی را ویژه و منحصربه‌فرد ساخته است. اصالت وجود، حرکت جوهری و تشکیک در اصل وجود،همچنین تجردنفس،جسمانیه الحدوث وروحانیه البقاء بودن نفس،سعادت نفس ودرآخرهویت انسان باروح بودن آن مبانی یا بسترهای عمیق فلسفی بسیار متعالی ای‌اند که موجب شده‌اند تا اخلاق و ارزش‌های اخلاقی صورتی دیگر جز اخلاق متعالی، خیر متعالی و سعادت متعالی، به خود نگیرند. در این بستر، تمام ظرفیت‌های وجودی انسان، آن‌هم در مراحل مختلف، تطور وجودی یافته و نمایشگر مراتبی از هستی در یگانگی آن با مراتب سعادت و اخلاق متعالی است. استعداد تحول و یا شأن به شأن شدن تدریجی و مداوم انسان، به گونه‌ی است که برآیند حتمی آن در صورت هماهنگی عملی سالک با شریعت، شکل‌گیری اخلاق متعالی تدریجی جهت حرکت به سوی فنای فی الله است.

تربیت عقلانی بدون شک از مهمترین اهداف نظام های تربیتی است و در تعلیم و تربیت اسلامی نیز نقش مهمی دارد و مورد تأکید آیات و متون دینی است . البته تربیت عقلانی با تربیت ارزشی ، دینی و حتی عرفانی در تضاد نیست همچنان که ادغام برهان‌، قران و عرفا‌ن را می توان در حکمت متعالیه به نظاره نشست. برنامه فلسفه برای کودکان نیز از برنامه‌های آموزشی جدید در جهت بهبود روند فلسفه‌ورزی و تفکر در کودکان است و مدعی رویکردی جدید در تربیت عقلانی با نام «حلقه کندوکاو» است .این برنامه باوجود ظرفیت‌های خوب برای ایجاد فضای تفکر دارای مبانی‌ای ناهمخوان با مبانی فلسفی تربیت اسلامی است. به این منظور ضروری است جهت استفاده از ظرفیتهای مثبت این برنامه، مبانی فلسفی آن مورد توجه قرار گیرد. البته در این مجال به علت اهمیت و ارتباط مستقیم مبانی معرفت‌شناختی با تربیت عقلانی این مبنا مورد بررسی قرار می گیرد. به این منظور بعد از بررسی وتحلیل این برنامه، مبانی معرفت شناختی آن استخراج و با مبانی مستخرج از حکمت متعالیه مقایسه می شود. نتایج حاصل نشان می‌دهد حکمت متعالیه می‌تواند با داشتن مبانی معرفت شناختی همچون امکان دسترسی به یقین ،مطلق گرایی ، تنوع ابزار و منابع معرفت و امکان معرفت دینی و فلسفه الهی فضای تربیتی متفاوتی از برنامه فلسفه برای کودکان عرضه کند که علاوه بر استفاده از ظرفیت‌های مثبت برنامه فلسفه برای کودکان، نواقص آن را در تربیت یک انسان جامع خداجوی اندیشه‌ورز برطرف سازد

اخذ میثاق حق تعالی از همه افرادبشرواعتراف آنهابه عبودیت خود و ربوبیت خداوند در عالمی که به آن « ذر » گویند ، به بعد مجرد انسانها یعنی نفوس بشری نسبت داده می شود. در حالیکه حدوث نفس قبل از پیدایش بدن با مبانی عقلی فلاسفه مسلمان ناسازگار است. مقاله حاضرپس از ذکر دلایل فلاسفه مسلمان بر عدم حدوث نفس قبل از بدن ، به تبیین چگونگی اخذ پیمان در عالم ذر با تکیه بر مبانی حکمت متعالیه می پردازد و پس از بیان قواعدی چون بسیط الحقیقه کل الاشیاء، ظهورات حقایق وجودی در نشئات گوناگون، مسئله انطواء کثرت در وحدت و... بیان می دارد که نفوس قبل از ابدان در نزد حق تعالی با کینونتی متناسب باآن نشأت ونه با تعیّنات جزئیه حضور داشته و فقر ذاتی وتعلق وجودی خویش به حق تعالی را شهود نموده وبه آن معترف بوده اند.ولذا امر اخذ میثاق واعتراف به ربوبیت خداوند که مورد تصریح آیات وروایات می باشد لزوما کلامی ولسانی نبوده و می تواند وجودی وشهودی باشد.