جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر موضوعات فلسفی و عرفانی متنوعی را مورد پژوهش قرار داده است. نگارنده در مبحث نخست راجع به خصوصیات ظاهری و حقایق باطنی و درونی دین، نظام عالم از دیدگاه عارفان، مقام ولایت و چگونگی رسیدن به این رتبه و درجه و کمال نهایی آدمی تحت عنوان رساله ولایت‏نامه سخن رانده که همه چکیده و عصاره نظرگاه‎های فلسفی و عرفانی مرحوم علامه طباطبایی است. رساله‏ای در علم، یکی دیگر از مباحثی است که نگارنده بدان پرداخته و از تقسیمات علم با عناوین علم حضوری و علم حصولی و مقوله‏های مرتبط با علم حصولی نظیر تصور و تصدیق و تقسیم‏بندی علم حصولی به حقیقی و اعتباری نام برد. برای هر یک رشته بحث‎های استدلالی و برهانی جداگانه‏ای طرح می‏نماید. رساله برهان که از مباحث مهم معرفت‏شناسی است موضوع مستقل دیگری است. این گفتار خود از فصول دیگری تشکیل شده که اقسام شش‏گانه ضروریات مشتمل بر اولیات، خطریات، قضایای محسوس با حس ظاهره، حدسیات، متواترات و مجربات؛ احکام قضایای ضروری، احکام برهان لم و ان، حقیقت علوم برهانی و اجزا و احکام آنها از نمونه‏های آن هستند. فصل پایانی کتاب به رساله علم امام اختصاص داده شده که مباحث آن با طرح این پرسش آیا حسین بن علی به قصد شهادت و یا به نیت برپایی حکومت اسلامی قیام نمود؟ آغاز شده است.

برخی آیات و روایات دال بر آن است که امام(ع) علم غیب دارد، به گونه‌ای که از تمام حقایق گذشته، حال و آینده مطلع است؛ این نحوه از علم، شبهاتی را در باب عصمت امام(ع) پدید می‌آورد. این پژوهش با روش کتابخانه‌ای، تحلیل اطلاعات و مقارنه آرا درصدد طرح پاسخ‌های سه‌گانه در برابر شبهاتی است که از جانب علم غیب امام(ع) بر عصمت ایشان وارد می‌نماید. لذا بایستی ابتدا اقسام شبهات ناسازگاری علم غیب امام(ع) با عصمت ایشان را مطرح نمود تا به دنبال آن پاسخ‌هایی متناسب با نوع شبهه مطرح نمود. از جمله نتایج تحقیق آن‌که: 1- اموری که منجر به طرح شبهات ناسازگاری علم غیب امام(ع) با عصمت وی می‌گردد عبارتند از: عرفی نمودن کیفیت تصمیم‌گیری امام(ع)، القاء در تهلکه بودن برخی افعال امام(ع)، یکسان‌انگاری اقسام علوم امام(ع)؛ 2- تبعیت اراده امام(ع) از اراده الهی پاسخ‌گوی تمام شبهاتی است که عصمت امام(ع) را مورد خدشه قرار می‌دهد. 3- حرکت امام حسین(ع) به کربلا علیرغم علم به شهادت خود، قابل تطبیق بر عنوان القاء در تهلکه نیست بلکه عناوینی همچون جهاد فی سبیل الله و امربه‌معروف و نهی از منکر بر آن قابل صدق است. 4- تمایز میان علوم تکلیف‌آور و غیرتکلیف‌آور امام(ع) نیز یکی دیگر از طرق اثبات عصمت امام(ع) در موارد علم به نحوه شهادت خود است.

در چگونگي علم امام عليه السلام و منابع آن و علم غيب و بحثهائي پيرامون عظمت ائمه عليهم السلام و اينكه بشريت آنان با بشريت ديگران فرق دارد و توجيه قيام حضرت امام حسين «ع» با عناوين «تحفه-تحفه». (سيد احمد اشكوري) [مرعشي 11/100]

پرسشي است راجع باينكه آيا علم الائمه عليهم السلام اراده است يا حضوري و يا در بعضي اراده و در بعضي حضوري. در اين پاسخ از جنبه عقلي و آيات و روايات بحث ميكند. (سيد احمد اشكوري) [مرعشي 2/212]

پيرامون علم امام عليه السلام واينکه حضوري يا حصولي است، اول درپاسخ ميرزا اسحاق پيشکار به اجمال موضوع را نگاشته بود وپس ازآن دراين رساله به تفصيل آن پرداخته است؛ درآغاز رساله مراتب علم وپس ازآن به موضوع بر پايه اعتقادات شيخيه مي پردازد وکتاب را به نظام الدوله تقديم داشته است؛ وشب چهاردهم ماه رجب 1314 به پايان رسيده است. اين رساله مشتمل بر يک مقدمه وچهار فصل مي باشد بدين تفصيل: مقدمه: دربيان معني غلو. فصل اول: درعلم ذاتي وفعلي. فصل دوم: درعلم امکاني وتکويني. فصل سوم: درمعني علم حضوري وحصولي. فصل چهارم: دربيان مقامات نورانيه ائمه. در پاسخ مقرب الحضرت ميرزا اسحاق، درباره علم امام كه حصولي ست يا حضوري، در 1 «مقدمه» و 3 «فصل» در 1314ق/1896م به پايان رسانده است: فصل 1. در علم ذاتي و فعلي 2. در علم امكاني و تكويني 3. در علم حصولي و حضوري. (احمد منزوي) آغاز كتاب: حمدله. صلاة ... و لعنة الله علي اعدائهم ... اما بعد، چنين گويد بنده خاكي و اسير فاني، عبدالله بن محمد البهبهاني، از قراري كه مذكور شد سركار ... ميرزا اسحاق ... انجام كتاب: چرا که توجه مي کنند و به خاطر ايشان بالهام مي رسد و صلي الله علي محمد وآله الطاهرين. [مدرسه حكيم 1/48؛ دائرة المعارف بزرگ 1/268؛ فهرست مرعشي 24/47 و48 و 24/47؛ فهرستواره منزوي 6/199 و 9/447]

متکلمان نظریات کاملاً متفاوتی در باب گستره علم امام معصوم مطرح نموده‌اند که به طور کلی به سه نظریه افراطی، تفریطی و غیراستقلالی بودن علم امام(ع) قابل تقسیم است. آنچه در این رابطه از اهمیت بسیاری برخوردار است این است که هیچکدام از این نظریات به طور کامل با آیات و روایات مطابق نیست و بایستی به دنبال نظریه‌ای اعتدالی در باب گستره علم امام(ع) بود تا با ظاهر آیات و روایات نیز قابل جمع باشد. در این تحقیق با روش جمع‌آوری اطلاعات، تحلیل آن و مقارنه آرا ابتدا نظریات متکلمان و اشکالات هر یک تبیین و پس از آن نظریه اعتدالی به تفصیل تبیین می‌گردد.

امام(ع) دارای مقام جانشینی رسول خدا(ص) است که از جمله مباحث مربوط به این جانشینی، علم امام(ع) می‌باشد. میزان وگستره علم امام(ع) به خاطر ارتباط با عصمت ایشان و این که درأعصار مختلف در بین علماء مسلمان مورد اختلاف بوده و مورد بحث و بررسی قرار گرفته است از أهمیّت بالایی برخوردار می‌باشد؛ به طورکلّی دو دیدگاه در رابطه با گستره علم امام(ع) وجود دارد برخی علم امام(ع) را محدود و برخی دارای گستره وسیع‌تری می‌دانند به همین خاطر در این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی گستره علم امام(ع) در حوزه‌های أصول معارف و أحکام شرعی، آیین رهبری، لغات و حِرَف و صنایع از دیدگاه مرحوم شیخ مفید از متقدّمین و علّامه طباطبایی از متأخرین به هدف بررسی جزئی نظریّه این دو عالم بزرگ در این حوزه ها؛ پرداخته شده است که موجب باز شدن دریچه‌ای جدید برای پژوهش گران در پژوش جزئی از گستره علم امام(ع) در این حوزه‌ها می‌باشد. یافته‌ها و حاصل این پژوهش را می‌توان این گونه بیان نمود که به اعتقاد مرحوم شیخ مفید امام درحوزه علم به أصول معارف و أحکام شرعی و آیین رهبری علاوه بر اینکه نسبت به این علوم علم بالفعل دارد این علم برای ایشان ضروری نیز می‌باشد اما در رابطه علم امام نسبت به لغات و حِرَف و صنایع قائل به این نیستند که امام به این أمور به صورت بالفعل و همیشگی عالم است چرا که از نظر ایشان نه عقل و نه قیاس، نه این علم را واجب می‌دانند و نه ممتنع و روایات نیز نمی‌تواند اثبات گر این علم به صورت بالفعل و همیشگی باشد و در مقابل، از نگاه علّامه طباطبایی امام(ع) به خاطر داشتن مقام نورانیّت که فعلیّت محض است نسبت به همه چیز به صورت بالفعل علم دارد که از جمله این معلومات علم به لغات و حِرَف و صنایع می‌باشد و داشتن این علم برای ایشان ضروری است.