جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب بحارالأنوار یکى از کتاب‏هاى مشهور روایى و از تألیفات محمدباقر مجلسى (م1111ق) است که نویسنده به مناسبت مباحث مورد نظر و بر اساس اهدافى که در پى آن بوده، به ذکر روایات مربوط به سیره امامان علیهم‏السلام بر پایه منابع پیشین پرداخته است. مجلسى در این کتاب تلاش کرده تا کلیه روایات مربوطه را از منابع موجود و در دست‏رس خود گرد آورد. بر اساس شواهد موجود در کتاب، او تنها به نقل روایات بسنده نکرده و از عنصر نقد و تحلیل در تکمیل مطالب بهره برده است. هم‏چنین شیوه پردازش روایات و دسته‏بندى و چینش آن‏ها از ویژگى‏هاى این کتاب است. مزایاى فوق موجب شده که بخش سیره ائمه بحارالأ نوار از منابع قابل توجه در این موضوع باشد.

تاریخ شفاهى یکى از روش‏هاى انتقال اخبار و روى‏دادها و یکى از قدیمى‏ترین روش‏هاى تاریخ نگارى است که از گذشته‏هاى بسیار دور، حتى پیش از پدیدار شدن سنت مکتوب تاریخ‏نگارى، کاربرد و اهمیت داشت و امروزه نیز در مکتب‏هاى جدید تاریخ‏نگارى کشورهاى مختلف، رویکرد ویژه‏اى به این مقوله مى‏شود. مقاله حاضر بر آن است تا ضمن معرفى پیشگامان تاریخ شفاهى، اهمیت آن‏را نیز به‏عنوان یک منبع در تاریخ‏نگارى جدید بنمایاند

تاریخ‏نگارى دیباچه وقایع‏نامه‏هاى عصر صفوى و سنت‏هاى حاکم بر آن، موضوعى است که شعله کوئین در این پژوهش به آن پرداخته است. این پژوهش دو هدف اصلى را مد نظردارد: نخست، ایجاد تغییر در نوع نگاه پژوهش‏گران به دیباچه از منبعى براى دست‏یابى به اطلاعات تذکره‏نویسى و نمونه‏هایى از سبک نگارش، به منبعى براى دست‏یابى به داده‏هاى تاریخ‏نگارى و دوم، اثبات وجه تاریخ‏نگارى دیباچه‏ها. دکتر کوئین براى دست‏یابى به این دو هدف به بررسى دیباچه روضة الصفا و تاریخ حبیب السیرـ به عنوان دیباچه‏هاى الگوـ خلاصة التواریخ، فتوحات همایون، نقاوة الآثار فى ذکر الأخیار، تاریخ عالم آراى عباسى و روضة الصفویه مى‏پردازد و عناصر سنتى تاریخ‏نگارى موجود در دیباچه این وقایع نامه‏ها را برجسته مى‏نماید.

روش تاریخ‏نگارى جرجى زیدان، ادیب و مورخ بزرگ لبنانى و آغازگر شیوه نوین تاریخ‏نگارى اسلامى، موضوع بحث حاضر مى‏باشد که طى آن، نخست از زیدان و جایگاه علمى و ادبى او و سپس اهمیت روش وى در نگارش تاریخ تمدن اسلامى سخن به میان آمده است، آن‏گاه اصول سه‏گانه روش زیدان، یعنى سه اصل ریشه‏شناسى تمدن اسلامى، تحلیل حوادث تاریخ اسلام و کشف تمدن اسلامى مورد بررسى قرار گرفته و در پایان، روش کار او به بوته نقد نهاده شده است. نتیجه‏گیرى نیز بخش پایانى مقاله را تشکیل مى‏دهد.

فضاى فرهنگى ـ مذهبى بغداد در سده چهارم هجرى، به‏ویژه در دوره آل‏بویه که زمینه را براى تشکیل جلسات مجادله و مناظره کلامى میان فرقه‏ها و مکاتب مختلف مذهبى فراهم کرده بود، شیعیان را به‏طور جدى وارد منازعه‏هاى فرقه‏اى نمود. در این دوره علاوه برگسترش استدلال‏هاى عقلى و کلامى، رویکرد عالمان شیعى به تاریخ‏نگارى براى استدلال به گزاره‏هاى تاریخى، از جمله رخ‏دادهایى که با اعتقادات شیعه ارتباط داشت، گسترش فراوانى یافت، به گونه‏اى که در این دوره، کمتر فقیه و متکلمى مى‏شناسیم که یک یا چند اثر تاریخى ننوشته باشد. از جمله موضوعاتى که در این دوره مورد مناقشه مخالفان شیعه قرار مى‏گرفت، مسئله امامت و اثبات نصّ بر آن و حقانیت ایشان در برابر خلفا و نیز غیبت امام مهدى(عج) بود که به تازگى رخ داده و شیعیان را دچار حیرت و سردرگمى کرده بود. عالمان شیعى (فقها و متکلمان) در این دوره با رویکرد به تاریخ و تمسک به گزاره‏هاى آن، درصدد پاسخ به شبهه‏هاى وارده در زمینه‏هاى فوق بر آمده و در این راستا کتاب‏هاى تاریخى ـ کلامى بسیارى نوشتند. گونه‏هاى مختلف تاریخ‏نگارى‏هاى باقى مانده از عالمان شیعى این دوره عبارت‏اند از کتاب‏هاى دلایل، الغیبه، الردیه و تک‏نگارى‏هایى که در موضوعات مورد مناقشه چون حدیث غدیر، جنگ جمل، ایمان ابى‏طالب و موارد مشابه دیگر نوشته شد. بررسى ویژگى‏هاى تاریخ‏نگارى این دسته از آثار و معرفى گونه‏هاى مختلف آن، محور اصلى این مقاله است که در پى خواهد آمد.

در تاریخ‏نگارى قرن بیستم، مکتب فرانسوى آنال استثناى پر فروغى است. توجه به ساختارها، نگرش به درون تحولات تاریخى و اعتقاد استوار به پیوند پایدار طبیعت و تاریخ، از جمله ابداعات مورخان آنال مى‏باشد. مکتب آنال با بهره‏گیرى از دانش‏ها و رشته‏هاى مختلف، از قبیل جامعه‏شناسى، جغرافیا، روان‏شناسى، باستان‏شناسى و حتى علوم طبیعى، تاریخ رابه گونه‏اى قابل توجه، از محدوده تفکر مبتنى بر روایت‏نگارى صرف رهانید. در مکتب آنال، به‏ویژه در آثار فرناند برودل، مفهوم تاریخ تام یا کامل، جایگاه ویژه‏اى دارد. همین‏طور مارک بلوخ که خود یکى از بنیان‏گذاران این مکتب است، مطالعه و بررسى تطبیقى در تاریخ را به شیوه‏اى استوار در تاریخ‏نگارى تبدیل کرد.

این مقاله مى‏تواند در زمینه شناخت بهتر از این مکتب و نوع تاریخ‏نگارى مکتب آنال مفید باشد. مکتب تاریخى (تاریخ‏نگارى) آنال در فرانسه رشد و گسترش یافت. طى سه دهه از 1929ـ1959م مکتبى مهم‏تر و شاخص‏تر از آنال وجود نداشته است. نام این مکتب تاریخى، برگرفته از اولین کلمه عنوان نشریه‏اى است که در سال 1929م توسط لوسین فبور و مارک بلوخ (بلوک) منتشر شد و بعدها در سال 1956م تحت مدیریت فرناند برودل قرار گرفت. ویژگى مشترک این دو متفکر این بود که اندیشه رایج در تاریخ‏نگارى را که «مکتب روش» نام داشت و از فون رانک و اثبات‏گرایى تأثیرپذیر بود، قبول نداشتند. نظریه‏پردازان این مکتب در واقع علیه سبک و سیاق تاریخ‏نگارى فرانسوى و مکتب پوزیتیویسم (اثبات‏گرایى) شوریدند. دیدگاه پوزیتیویسم (اثباتى) بر نظامى‏گرى حاکمان و جنگ و ستیز آنان و زندگى پادشاهان و درباریان تأکید داشت. آنان وقایع تاریخى را به شخصیت‏هاى تاریخى نسبت مى‏دادند و تاریخ را بر محور وجود ایشان تفسیر مى‏کردند. از نظر پوزیتیویسم‏ها کار مورخ، کشف است نه بازسازىِ زمان گذشته در ظرف حال. تاریخ‏نگار، گزارش‏گر دقیق و امینى است که تنها به اسناد و مدارک معتبر متکى است. به‏رغم گذشت حدود پنج دهه از پیدایش تاریخ‏نگارى مبتنى بر تجربه آنال، آشنایى ما با آن بسیار اندک است، از این‏رو ترجمه و ارائه

چکیده در نوشته حاضر، روند و جریان تاریخ نگارى شیعیان در سده‏هاى نخستین بررسى شده است. طرح دو دیدگاه در باره جهت‏گیرى مذهبى گزارش‏هاى موجود در مصادر تاریخى اهل‏سنت، و نیز بررسى واژه‏ها و اصطلاحات تاریخ‏نگارى در کتاب‏هاى فهرست شیعه، به‏ویژه رجال نجاشى، و هم‏چنین تجزیه و تحلیل نوشته‏هاى تاریخى شیعیان، از جمله مباحث این نوشته است. نتیجه این پژوهش آن است که شیعیان به تاریخ‏نگارى (به‏ویژه حوزه‏ها و محورهایى، مانند غیبت امام دوازدهم که دیگر فرقه‏ها به آن کمتر توجه داشته) اهمیت داده‏اند. البته از آن‏جا که به صاحبان قدرت، اعتماد نداشته به روند تاریخ‏نگارى عمومى و تاریخ خلافت، رغبت چندانى نشان نداده‏اند. در ادامه، شیوه و سبک تاریخ‏نگارى «جلودى» یکى از مورخان پرتألیف، اما گمنام شیعه بررسى شده است.

یکى از مسائل مطرح در میان متون رجالى کهن، شیعى خواندن یا به تشیع منتسب کردن ابن‏اسحاق است. متقدمان و متأخران با تکیه بر شواهدى در برخى عبارت‏هاى او مدعى وجود گرایش شیعى در تفکر وى بوده‏اند. گروهایى نیز از این انتساب دفاع یا وجود آن را نفى کرده‏اند. پرسش اساسى آن است که چه عواملى در منتسب کردن ابن‏اسحاق به تشیع نقش داشته‏اند؟ مسلم است تفاوت‏هایى میان سبک و چگونگى کار برخى نویسندگان و از جمله ابن‏اسحاق با عالمان حدیثى مدینه در حال بروز بود که سبب شد پیشکسوتان از عملکرد و دستاوردهاى علمى نسل جدید نگران و ناراضى بوده و به گونه‏هاى مختلف بکوشند تا مانع رشد سبک و شیوه کار آن‏ها در حوزه خود باشند. از این رو احتمال مى‏رود که آن‏ها با اتهامات یا انتساب‏هایى سعى در حفظ اوضاع به نفع خود داشته باشند. با چنین رویکردى مى‏توان زمینه و علت انتساب‏هاى متعدد به ابن‏اسحاق را در فضایى که در مدینه در مورد او به وجود آمده بود و نیز در شیوه کار وى جست‏وجو کرد. بررسى صحت این انتساب، هم از طریق عملکرد و هم آثار فرد امکان‏پذیر است. به نظر مى‏رسد مصداق‏هاى بروز اتهامات و نسبت‏هایى از این دست به سبب وجود برخى روایاتى است که دیگران نقل آن را نمى‏پسندیدند یا جسارت نقل آن را نداشتند. از این رو لازم است که مکان و جو عصر زندگى علمى ابن‏اسحاق در کنار آثار او بررسى شود تا پاسخ این مسئله روشن شود که آیا شیوه کار وى مسبب بسیارى از اتهامات بوده است یا نه؟

در سال 918ق و در آستانه زوال حکومت بهمنیان در دکن، سلطان قلى قطب شاه که از بازماندگان قراقویونلوها و از امراى حکومت بهمنى بود، تأسیس حکومت قطب شاهیان را در گلکنده اعلام کرد. سلطان‏قلى و جانشینانش حدود دو قرن به عنوان حکومتى محلى و نسبتا مقتدر در دکن فرمانروایى کردند. مذهب رسمى این حکومت از همان ابتدا مذهب شیعه بود و مراسم مذهبى در طول دوران حکومت آنان در حیدرآباد و گلکنده به شکل گسترده‏اى برگزار مى‏شد. در این دوره به علت حضور فراوان علما و ادباى فارسى زبان در هند و حمایت بى‏دریغ قطب شاهیان از آنان، زبان و ادبیات فارسى در این منطقه، بسیار گسترش یافت و تقریبا تمام منابع تاریخى این دوره به زبان فارسى نوشته شد. در این مقاله، منابع تاریخى حکومت قطب شاهیان در سه قسمت: منابع دودمانى خاندان قطب شاهى، منابعى دودمانى گورکانیان و تاریخ‏هاى عمومى هند بررسى شده است. منابعى چون تاریخ سلطان محمد قطب شاه از نویسنده‏اى ناشناس، حدیقة‏السلاطین خواجه نظام‏الدین احمد بن عبداللّه‏ ساعدى نیشابورى، تاریخ فرشته از هندوشاه، لب‏التواریخ هند و چند منبع دیگر از مهم‏ترین منابع تاریخ قطب شاهیان معرفى شده است.