جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائلی که در تفسیر قرآن لازم است مورد بررسی قرار گیرد بحث روش‌شناسی تفسیر است چرا که شناخت روش تفسیر، مفسرین و قرآن‌پژوهان را در شیوه درست و دقیق فهم قرآن یاری می-نماید.با عنایت به گونه‌های تفسیری اهل بیت که مصادیق بارز اهل ذکر می‌باشند درمی‌یابیم که آنها بر اصولی معتقد بوده‌اند که راهگشای بسیاری از مسائل تفسیری می‌باشد.امام رضا7 در مناظرات ومراجعات مردم، از روش‌های خاصی برای تبیین آیات قرآن کریم استفاده نموده‌اند.با بررسی روایات تفسیری امام رضا 7در می‌یابیم ایشان از روش‌های تفسیری قرآن به قرآن، قرآن به سنت، قرآن به عقل،قرآن به لغت ونیز گونه‌های تفسیری تاریخی، بیان شأن نزول و ذکر مصادیق آیات، در بیان مفاهیم آیات الهی بهره جسته‌اند که شناخت آنها می‌تواند مدل صحیح تفسیر قرآن را به ما ارائه نماید.

این پروژه به عنوان اخلاق خانواده و آیین همسرداری در سیره امام رضا (علیه السلام ) در شش فصل نگارش یافته است. و قبل از فصول ، کلیّات و روش تحقیق آورده شده که شامل بیان مسأله ، پیشینه تحقیق ، سوالات و فرضیات تحقیق و ... می باشد . در فصل اول، مروری کوتاه و گذرا بر زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا ( علیه السلام ) و شخصیت علمی و عملی آن حضرت پرداخته شد . در فصل دوم ، به بررسی جایگاه و اهمیّت ازدواج در اسلام وبه عنوان اینکه ازدواج به عنوان محبوب ترین و مقدس ترین بنیان و پیمان در اسلام می باشد . در فصل سوم ، به بررسی جایگاه خانواده که سنگ بنای جامعه و سلول اوّلیه اجتماع محسوب می شود.که تحت عنوان خانواده خوب ، جامعه آرمانی ساخته می شود و ضرورت تشکیل خانواده در سیره رضوی که انسان ، ناگزیر برای رسیدن به کمال اگر قرار باشد از یک نردبان چند پله ای صعود کند به طور حتم اولین پله آن تشکیل خانواده می باشد و بعد در رابطه با معیار و مهارت های تقویت خانواده و مدیریت اقتصادی خانواده به بررسی پرداختیم .در فصل چهارم ، به بررسی روابط عاطفی اجتماعی همسران و رهنمودهای تربیتی برای زوجین که درزندگی مشترک می تواند کار آمد باشد پرداختیم . در فصل پنجم، مهارت های تربیتی همسران از جمله وظایف متقابل زن و مرد و بیان نیازها ، رغبت ها و ظرفیت ها مورد بررسی قرار گرفت که در سایه دانستن مسئولیت ها و وظایف خود زوجین می توانند خانواده خود را خانواده آرمانی سازند و در فصل ششم ، به مهارت های فرزند پروری در سیره رضوی از آغاز زندگی مشترک و روابط زناشویی زوجین تا تصمیم به داشتن فرزند و آغاز انعقاد نطفه و وظایف والدین در قبال فرزندان و نیازهای اساسی کودکان و جایگاه تشویق در تعلیم و تربیت کودکان و پرداختن به اشتباهات تربیتی والدین که گاهاً موجب بروز رفتارهایی نامناسب در فرزندان می شود ؛مورد بررسی قرار گرفت و در آخر به نتیجه گیری از مباحث مطرح شده پرداختیم .

انسان به جهت اجتماعی بودن، ناگزیر به برقراری ارتباط با سایر انسان‌هاست. از اولویت‌های ادیان آسمانی, بعد از اطاعت و پرستش خداوند, راه چگونه زیستن است که یکی از زیرشاخههای آن آموختن مهارت‌های ارتباطی ست.دین اسلام به عنوان کامل‌ترین دین الهی در جهت آموزش این اصول به مخاطبان خود اهتمام داشته است. این نوشتار در صدد بازیابی آموزه‌های ارتباط موثر در گفتار و رفتار هشتمین امام معصوم (ع) است.بایدها و نبایدها در علوم انسانی بر اساس مبانی مختلف خدا شناختی, وجود شناختی و انسان شناختی استوار است که مبانی مذکور بر اساس مکاتب مختلف نگرش به انسان و جهان متفاوت است. همچنین این نگرش‌ها, اهداف این بایدها و نبایدها را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد که بایدها و نبایدها در مباحث ارتباطی نیز تأثیرگذار است.مباحث ارتباطی از دیدگاه امام رضا(ع) دارای مقدماتی چون اعتماد به فرستنده, ارائه در مکان و زمان مناسب و مهیا شدن گیرنده پیام است. همچنین امام رضا(ع) از حیث ارتباطی از روش‌هایی چون بهره گیری از زبان دعا, تکیه بر اصول عقلی, استفاده از عناصر ارتباطی چون شعر, ارائه تدریجی اطلاعات و بهره گیری از شیوه پرسش و پاسخ استفاده می‌نماید. در احادیث امام رضا(ع) عواملی چون ایمان و توکل بر خدا, ایجاد آمادگی قبلی در مخاطب, نیت, دانش, مثبت نگری, ارزش‌های اخلاقی, خصوصیات فردی, گوش دادن پویا به عنوان عوامل درونی و عواملی چون بهره‌گیری از موقعیت زمانی و مکانی مناسب, ادب و احترام متقابل, همگامی و همدلی, مجاورت, معاشرت از عوامل بیرونی مهارت‌های ارتباط موثر هستند.همچنین از جمله موانع برقراری ارتباط موثر در احادیث حضرت رضا(ع) به مواردی چون مشاجره, حسد, دروغ, بخل, نسبت ناروا اشاره شده است که ما در این نوشتار آن‌ها را برشمرده‌ایم. از دیدگاه معصومان(ع) و امام هشتم(ع), ارتباط با خدا و کسب ایمان و تقوای الهی, علاوه بر برکات دیگر در زندگی انسان, بر مولفه‌های ارتباطی تأثیر گذاشته و به روابط او با سایرین, معنا و مفهوم می‌بخشد.

این پژوهش درباره ی تحلیل قرآنی سیره ی اجتماعی و سیاسی امام رضا (ع) است که در سه فصل تهیه و تنظیم شده است . که فصل اول آن در سه بخش به مبانی بحث اشاره دارد .بررسی سیره ی امام رضا (ع) و سایر اهل بیت (ع) نشانگر انطباق و هماهنگی کامل آن با قرآن دارد و رفتار و کردار و حرکات و سکنات آنها جدای از قرآن نبوده که در فصل دوم به بررسی سیره ی اجتماعی امام رضا (ع) در دو بخش که بخش اول آن برخوردهای امام (ع) با گروهها و فِرَق که در زمان او فعالیتهای زیادی داشته اند ، اشاره دارد و بخش دوم به رفتارهای اجتماعی امام (ع) مانند : ترویج معروفها و مبارزه با منکرات اجتماعی .در فصل سوم به بررسی سیره ی سیاسی امام (ع) از منظر قرآن پرداخته شده که در دو بخش تنظیم شده است که بخش اول آن به تحلیل و تبیین سیره ی سیاسی امام (ع) با مردم که شامل : بعضی از معضلات سیاسی است که مردم در آن زمان گرفتار آن بودند و امام با شیوه ی قرآنی به تبیین و تحلیل این مسائل پرداخته مثل تبیین مسئله ی امامت . و در بخش دوم این فصل به تحلیل سیره ی سیاسی امام (ع) با حکومت که منطبق بر قرآن است اشاره شده که مشتمل بر مباحثی چون : عدم مشروعیت حکومت مامون ، مسئله ی خلافت و ولایت عهدی و عکس العمل امام (ع) در برابر آن و... . منابع مورد استفاده در این رساله به تناسب موضوع کتب تاریخی ، اجتماعی ، روایی و تفسیری بوده اند که در قسمت نقل از منابع تاریخی و روایی و در قسمت تحلیل و بررسی از کتب لغت و تفسیر استفاده گردید . روش تحقیق : گردآوری اطلاعات بصورت کتابخانه ای و روش تحلیل آن استنباطی- اجتهادی است .

رسم برده‌داری با سابقه‌ای دیرین، در تمدن بشری و عربستان عصر جاهلی امری متداول بود و مقارن با ظهور اسلام برده‌داری به عنوان یک معضل اجتماعی مطرح شد. برخورد کلی اسلام با پدیده اجتماعی بردگی، مبارزه با این سنت غلط از طریق ارائه راهکارهایی برای حذف تدریجی بردگی بود. اما پس از رحلت پیامبر (ص) با پی‌ریزی سیاست فتوحات توسط خلفا، با ورود اسراء فراوان به جامعه اسلامی، برده‌داری رشد کرد و سران مسلمانان برخوردهای متفاوتی نسبت به این موضوع از خود نشان دادند. در این میان ائمه اطهار (ع) که خلفای راستین رسول‌خدا (ص) در بعد استمرار سیره نظری و عملی آن‌حضرت بودند، به‌رغم برخی سیاست‌ها و سنت‌های رایج در جامعه، مشی قرآنی و نبوی را ادامه دادند. لذا سیره اهل‌بیت (ع) در مواجهه با مسئله بردگی و بردگان کارنامه اسلام را درخشان کرده است.این نوشتار بر آن است تا نشان دهد که امامان ششم تا دوازدهم چه دیدگاهی نسبت به مسئله بردگی و بردگان داشته‌اند و راهکارهای عملی و نظری آنان در این باره چه بوده است. این‌کار به روش تاریخی، با اسلوب توصیفی و تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام شده است.

شناخت فضاي صدور روايات معصومان آنچنان اهميت دارد كه گاه بدون در نظر گرفتن آن، به فهمي‌نادرست و چه بسا گمراه‌كننده خواهيم رسيد به عبارت ديگر در بسياري از موارد بايد بدانيم كه معصوم، در هنگام بيان سخن يا انجام عمل خود در چه شرايطي هست يا مخاطب در چه وضعيتي قرار دارد و از اين دست مجهولات كه بايد به آنها پاسخ روشني داده شود. احاديث امام رضا(عليه‌السلام) هم از اين قاعده مستثني نيستند و براي شناخت بهتر و صحيح آنها بايد به قرائن مقامي‌(فضاي صدور) عصر حضرت دقت بيشتري مبذول داشت. به كمك روايات حضرت رضا(عليه‌السلام) و ديگر معصومان، كتب تاريخي و ملل و نحل مي‌توان به فضاي صدور احاديث امام دست پيدا كرد. اهل حديث، معتزله، واقفيه، غلات، خوارج، مرجئه، خلفاي بني العباس (مأمون) و سادات حسني و حسيني از فرق و جريان‌هايي هستند كه در جاي جاي روايات حضرت حضور دارند بنابراين با دقت در عقايد و فعاليت‌هاي آنها مي‌توان شناخت نسبتا كاملي از احاديث امام به دست آورد به طوري كه با حضور آنها بود كه امام به رد عقايدي چون؛ تشبيه و تجسيم، اختيار محض، جبر مطلق، قائم بودن امام هفتم پرداختند و با جريان ها و اقداماتي مثل؛ غصب خلافت، ادعاي دروغين امامت و اسرائيليات مقابله كردند و همچنين به اثبات و تبيين مباحثي مانند؛ بداء، عصمت انبياء، نبوت پيامبر اكرم، جايگاه الهي و فضيلت اهل بيت، اهميت ايمان و عمل و احكام فقه شيعه مبادرت ورزيدند.

توحید به گواهی آیات قرآن، محوری‌ترین پیام وحی الاهی وعترت به گواهی پیامبر اسلام (ص) مطمئن ترین مرجع فهم وتفسیر قرآن است،چه این که رسول اعظم،قرآن وعترت را دومیراث گرانسنگ خویش معرفی کرد تا امّت پس از او با تمسّک به آن دو از اختلاف وکجی بدورمانند،امّا دریغ! که کم توجّهی به عترت پس از رسول خدا، سبب گردید تا امّت اسلامی درفهم دین وتفسیر قرآن- حتی درمباحث توحیدی-گرفتار اختلاف شوند!اختلافی که برون رفت ازآن راهی جز بازگشت به قرآن وفراگیری«روش فهم وتفسیرقرآن» از عترت پیامبر ندارد.پژوهش حاضر، تلاشی است برای روش شناسی فهم وتفسیر آیات توحیدی،باتکیه بر روایات امام رضا(ع) که طی آن530 مبنا، قاعده، منبع وروش تفسیری،شناسایی شده که شامل موارد ذیل است:61 مبنای بنیادین(شامل مبانی هستی شناختی ومعرفت شناختی)مانند: «امکان شناخت» ،«جایگاه محوری عقل در مقوله شناخت»،«اعتبارواهمیت انتخاب طبیعی انسان»،«ارزش سیره عملی عقلا»و...266مبنای کلامی-تفسیری مانند؛ «امکان شناخت انسان از خدا»،«عقل با همه حجّیت، دارای محدودیت در شناخت کُنه ذات خدا»، «کنه وحقیقت ذات خدا،فراعقل، فرا تصّور وفرا حسّ »و...89 قاعده(که برگرفته از مبانی کلامی- تفسیری است) مانند؛«لزوم پایبندی به ملازمات عقلی ،در مباحث توحیدی»،«ضرورت متکی بودن، ایمان واعتقاد به خدا، برعقل و مبانی عقلی»و...44 نکته در باره منابع قابل استناد(شامل معرفی، نقد وتحلیل منابع) «عقل وادراکات عقلی، منبعی معتبربرای شناخت خدا وصفات الاهی»،«هستی شناسی تجربی، از منابع شناخت خدا»و... 70روش به کار گرفته شده از سوی امام(ع)که دارای کاربرد درتفسیر آیات کلامی است،مانند؛«اعتماد امام(ع)به عقل نظری، رفتار فطری و سیره عملی عقلا» و...بدیهی می نماید که بسیاری از موارد یاد شده، دارای تکرار وهمپوشانی است، امّا تکراری که از یکسو دارای مستنداتی متفاوت است واز سوی دیگراهمیت یک مبنا،قاعده،منبع یا روش را می رساند.

یقیناً در پی بردن به حقایق دینی و توحیدی، ما باید به سخنان و احادیث گوهربارِ اولیاء و ائمه‏ی اطهار مراجعه کنیم چرا که کلام آنان حقیقت محض است. با نظر به اینکه ما از مباحث توحیدی فاصله دارم و در عصر غیبت حضرت صاحب الامر(عج) به سر می‏بریم، پژوهش در مسئله‏ی توحید آن هم از دیدگاه حدیث ضرورت پیدا می‏کند. در این رساله به سراغ سخنان حضرت رضا(علیه السلام) در مقوله‏ی توحید می‏رویم که مطالعه این رساله به ما مباحث ارزشمندی ارائه می‏دهد. فرضیه‏ی رساله این است که امام در این زمینه به چند مسئله توجه دارد که یکی از مهمترین آن‏ها عدم سنخیت بین خدا و خلق است و سوالاتی که مطرح است این است که:آیا بین خدا و خلق شباهت و سنخیتی وجود دارد یانه؟ آیا خدا شی است یا خیر؟ آیا خدا جسم و صورت است یا خیر؟ نتیجه‏ای که می‏توان گرفت این است که در کل جهان یک اراده ویک قدرت حاکم بوده و آن را اداره و تنظیم می‏کند و هر موجودی را خلق و هدایتمی‏کند. و همه موجودات قائم و وابسته به اویند و او مالک متصرّف بر همه چیز است و هیچ شباهتی بین این خالق با مخلوقاتش نیست و هرچه هست جدایی و بینونیت است که اگر اینگونه نبود خدا از خلق شناخته نمی‏شد.

یکی از مباحث مهم کلامی بحث تبیین و تحلیل صفات الهی امام است که موضوع این رساله ‌است. پرسش محوری این رساله این است که از نظرگاه امام رضا(علیه السلام) امام چه اوصاف و ویژگی‌هایی دارد و این صفات در سخنان ایشان چگونه تبیین می‌گردد؟ بررسی روایات نشان می‌دهد که از منظر این بزرگوار، امام همانا حجت خداوند بر روی زمین و واسط? فیض الهی است و حضورش در همه زمانها و اعصار ضرورت دارد. امامت امری است الهی، که در وجود هر آن کس که بخواهد قرار می‌دهد. دریافت و حفظ و رسانیدن احکام و حکمت‌های الهی(هدایت تشریعی) و نیز هدایت تکوینی در دنیا بر عهده امام است. چنین مسئولیتی مستلزم برخورداری از برترین علم و بالاترین قدرت عادلانه وخطاناپذیر است. چنین مقامی با طلب کردن و اکتساب بدست نمی‌آید، بلکه موهبت ویژه الهی است و تنها در این صورت شخص به این مقام نائل می‌گردد؛ زیرا محدودیت‌ بشر در این دنیا به او اجازه رسیدن به این صفات را از راه‌های عادی نمی‌دهد. امام به هرآنچه در هدایت مردم به طور مستقیم یا غیر مستقیم موثر باشد، عالم است. علم امام باید نیاز همه انسانها را در هر سطحی از علم و معنویت و در هر مقام و مرتبه‌ای از درجات قرب الهی در برگیرد تا وی حجت مطلق خداوند بر همه انسانها باشد. عصمت ویژه‌ای که در وجود پیامبران و امامان(علیهم‌السلام) نهاده‌شده، تنها در سایه تأیید خاص الهی امکان پذیر است. امام با توفیق الهی به مرتبه‌ای می‌رسد که با اراده و اختیار خود راه هدایت را بر می‌گزیند و هرگز به خطا درنمی‌افتد. خداوند با اعطاء علم لدنی و نیز تفضل ویژه خود، امام رادر اندیشه و کردار و گفتار در تمام لحظات حیاتش از هر خطا و اشتباهی از روی سهو یا عمد مصون داشته است. برگزیدن امام به دست مردم، نظر به اوصاف و ویژگی‌های تبیین شده، محال است؛ امامت مقامی است که شناخت کنه آن دور از دسترس عقل‌ متعارف انسانهاست و دیگر مردمان با اندیشه‌هایشان به آن راه ندارند. خداوند از راه جعل ویژگی‌های یاد شده در وجود فرد، او را به عنوان امام نصب می‌نماید. این انتصاب الهی از راه نص و نشانه‌های دیگر بر مردم آشکار می‌شود. اما برخلاف رویکرد این نوشتار، برخی شرق شناسان و افراد متاثر از آنان، با بهره‌گیری از نوعی نگاه تاریخی به عقاید شیعه برآنند که اثبات کنند عقاید کنونی شیعیان درباره امامت پشتوانه‌ای در اندیشه رایجِ عصر ائمه (علیهم‌السلام) نداشته‌است و بسیاری از اوصاف و ویژگی‌های الهی امام، مانند علم غیب، عصمت و نصب و نص الهی، در طول تاریخ بر تفکر شیعی افزوده شده و جزء عقاید شیعیان نخستین نبوده ‌است‌ و ائمه اطهار(علیهم‌السلام) نیز چنین ادعاهایی درباره خود نداشته‌ و حتی با آن به مبارزه پرداخته‌اند. این اندیشه با فروکاهی امامان از مقام و منزلت برتر و قدسی‌شان به دانشمندان مجتهد پرهیزگار، اینگونه می‌نماید که هر ویژگی ماورایی که امام به آن متصف شود، غیر‌بشری است و از طریق غالیان و مفوضه به اندیشه شیعی راه یافته‌است. نگارنده این رساله برآن است که به راستی برخی ویژگی های امام فراتر از بشر عادی است و به همین دلیل است که شایستگی پیشوایی بندگان را دارد. این نوشتار در چهار فصل کلیات، علم امام، عصمت و نصب و نص الهی از منظر امام رضا(علیه‌السلام) تدوین شده‌است. در فصل علم، مباحث ضرورت، گستره و نوع علم امام و شیوه دستیابی او به علم و در فصل عصمت، ضرورت عصمت امام، عصمت در خاندان پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، مفهوم و سرچشمى عصمت امام و در آخر در فصل نصب و نص الهی، ضرورت و شیوه انتصاب امام از جانب خداوند عزّوجلّ و راه شناخت و دستیابی مردم به امام طرح شده و هر فصل نیز با بررسی و نقد شبهات مرتبط به پایان رسیده‌است.

امام رضا (علیه السلام) در میان اهل‌بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) بین شیعیان به ویژه ایرانیان جایگاه خاصی دارد و عالم آل محمد (صلی الله علیه و آله) نام گرفته است. حرکت‌های فرهنگی و علمی آن حضرت (علیه السلام) در جهت گسترش مکتب اهل‌بیت (علیهم السلام)بر کسی پوشیده نیست و هرچه که پیرامون شخصیت آن حضرت (علیه السلام) فعالیت علمی و پژوهشی انجام گیرد ارزشمند است. گنجینه باقیمانده از آن حضرت (علیه السلام) پر از گوهرهای ناب و شایسته‌ای است که می‌تواند برای همگان سودمند باشد. بررسی سخنان امام رضا (علیه السلام) از منظر توجه به شواهد قرآنی در کلام آن حضرت (علیه السلام) یکی از این فعالیت-هاست. اینکه آن حضرت (علیه السلام) تا چه حد از شواهد قرآنی به صراحت استفاده نموده است و تا چه حد به شکل غیرصریح محتوای قرآن را در کلام خود گنجانده اند ، مورد توجه این پژوهش می‌باشد. در این پایان‌نامه دو امر بیش از هر چیز مورد تأکید قرار گرفته است ؛یکی ارائه نمایه‌ای اجمالی از سخنان آن حضرت (علیه السلام) و آشکار ساختن استنادات قرآنی صریح و غیرصریح وی در آن نمایه و دیگر شرح و توضیح برخی از این استنادات در حد توان خود. البته باید گفت که استنادات صریح امام رضا (علیه السلام) در بیان اصول دین و استنادات غیرصریح ایشان در شرح فروع دین و اخلاقیات بیشتر است . البته جا دارد که بگوییم برای هر سخنی از آن حضرت (علیه السلام) می‌توان به راحتی اثری از قرآن را یافت.واژگان کلیدی: امام رضا (علیه السلام)، استنادات، قرآن، صریح، غیرصریح.