جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اهمّیت مسأله اصالت وجود بر کسی پوشیده نیست. همان طور که در بخش فایده این بحث خواهیم گفت، این موضوع در فلسفه، حکم سنگ زیربنای بسیاری از مسائل این علم را دارد که مقدار قابل توجّهی از غرض و فایده این علم با آن تأمین می شود.اگرچه بین فیلسوفان پس از حکیم ملاّصدرا کسی که طرفدار اصالت ماهیت باشد تقریباً یافت نمی شود; چنان که در بحث های آتی بدان خواهیم رسید، هنوز برداشت یک دست از اصالت وجود و تلقّی یکسان از این مسأله حاصل نشده است.بزرگانی چون استاد فرزانه، علاّمه مصباح یزدی معتقدند که پس از طرح اصالت وجود بوسیله ملاّصدرا لازم بود دسته بندی مجدّدی از مسائل فلسفی انجام گیرد و این کار تا به حال انجام نگرفته; به همین سبب، مباحثی چون بحث وجود کلّی طبیعی با این که بر تفکّر اصالت ماهیت مبتنی است، همچنان جای خود را بین مسائل فلسفی حفظ کرده است.از طرف دیگر، استاد ارجمند آقای فیّاضی عقیده دارد که در اصالت وجود صدرایی، «ماهیت» تحقّق عینی خود را از دست نداده; بلکه همدوش با «وجود» عینیت دارد و واقع عینی، در حقیقت هم مصداق وجود و هم مصداق ماهیت است و منظور از اعتباری بودن ماهیت آن طور که در کلمات ملاّصدرا مشاهده می شود، بر خلاف برداشت فیلسوفان پس ازمرحوم حاجی سبزواری به این طرف، ماهیت در حدّ ذات و مجزّا از وجود است; و گرنه ماهیت خارجی و موجود پس از جعل جاعل، امری عینی، و اسناد موجودیت به آن، اسناد «الی ما هو له» است; البتّه این نظریه، در فصل پایانی نوشته نقّادی خواهد شد; بنابراین، آرای این گونه در مسأله، بویژه اگر نظریه نزاع لفظی دانستن اختلاف اصالت وجودی ها و اصالت ماهیتی ها را هم در کنار این دو نظریه قرار دهیم، همه این مطلب را بیان می کند که این مسأله همچنان خواهان تحقیق بیشتر ومطالعه ای عمیق تر است. این رساله، در همین جهت نوشته شده است. ما در این رساله پس از ذکر مقدّمات مانند واژگان و تاریخچه و فایده بحث، اقوال در مسأله را برشمردیم و هم در قسمت اصالت ماهیت که فصل سوم این رساله را تشکیل می دهد، آرای عارفان درباره ممکنات را که به نوعی به اصالت ماهیت قائلند، در کنار کلمات فیلسوفان اصالت ماهوی مورد بحث قرار دادیم و ادلّه آن ها را طرح، سپس نقادی کردیم و هم در بخش اصالت وجود (فصل چهارم این رساله) کار را به همین نحو انجام دادیم; یعنی ابتدا نظر عارفان را در باب اصالت وجود که طرّاح اوّلیه آن بودند مورد بررسی و نقادی قرار دادیم; سپس اصالت وجود از دیدگاه فلسفی را با ذکر چند دلیل بر اثبات آن، و تفسیری که اخیراً یکی از فضلای حوزه علمیه قم، جناب آقای فیّاضی از اصالت وجود صدرایی ارائه کرده که مضمون آن، عینی دانستن ماهیت است، مطرح و ارزیابی کردیم. نویسنده این نوشتار، با اعتراف به اندک بودن بضاعت علمی خود، از نظریّات اصلاحی صاحب نظران و استادان محترم در این زمینه استقبال خواهد کرد.

محور فلسفه متعالیه مفهوم اساسیِ وجود است و همین امر باعث شده است که گزاره های مرکب که تنها از صفات و عوارض و اختصاصات موضوع گزارش می دهند و اصل هستیِ موضوع و عوارض آن را به عنوان پیش فرض می پذیرند، خارج از قلمرو فلسفه متعالیه قرار بگیرند؛ در حالی که گزاره های فلسفه سیاسی نوعاً از نوع گزاره های مرکبند.بنابر این، پرسشی اساسی برای هواداران حکمت متعالیه مطرح می شود که آیا قواعد وجودی فلسفه اسلامی در هر دو قلمرو فلسفه و فلسفه سیاسی جاری است یا اینکه فلسفه سیاسی راهی دیگر از فلسفه در رهیافت فلسفه اسلامی می پیماید؟ برای پاسخ به این پرسش، فیلسوفان مسلمان معاصر دو دیدگاه رقیب ارائه داده اند؛ مهدی حائری معتقد است که قواعد هستی شناسی فلسفه به رغم تفاوت فلسفه و فلسفه سیاسی، در هر دو قلمرو کاربرد دارند. اما سید محمدحسین طباطبائی معتقد است که قواعد هستی شناختی فلسفه را راهی در فلسفه سیاسی اسلامی نیست. مقاله حاضر بر آن است دو دیدگاه حاضر را مورد بررسی قرار دهد.

کتاب «تنزیه المعبود، فی الرد على وحدة الوجود» نوشته قاسم علی احمدی است. نگارنده در کتاب بر آن است فلسفه‌ «وحدت وجود» را با استناد به آیات، احادیث و براهینی چند رد نماید. کتاب که به زبان عربی نگاشته شده این موضوعات را دربردارد: اصالت وجود و ماهیت، اشتراک وجود از نظر لفظ و معنا، آیا وجود حقیقت واحد مشکوک است؟، وحدت وجود و موجود، و بیان برخی فواید مهم درباره‌ موضوع وحدت وجود.

طرح مسأله‌ی اصالت وجود از سوی صدرالمتألهین باعث ایجاد تغییرات در برخی مسائل فلسفی شده است. از جمله این مسائل بحث معقول اول و ثانی می‌باشد. به نظر می‌رسد تعاریف کلاسیک معقول اول و ثانی تاب تحلیل صحیح مفهوم اسمی وجود را ندارد و لازم است برخی تغییرات در تعاریف معقول اول یا ثانی ایجاد گردد. برای هر یک از معقول اول و معقول ثانی، تعاریف متعددی بیان شده است که هر یک از این تعاریف از منظری خاص این دو مفهوم را معرفی نموده‌اند. اما بطور کلی می‌توان تمامی این تعاریف را به دو دسته‌ی تعاریف هستی شناختی و معرفت شناختی تقسیم نمود. به عبارت دیگر تعاریف مختلفی که از حکما نقل شده است را می‌توان به دو صورت هستی شناختی و معرفت شناختی تبیین نمود. «در صورت تبیین هستی شناسانه‌ی این بحث، آنچه مناط و میزان معقول اول یا ثانی بودن یک مفهوم کلی می‌باشد، حقیقت وصف واقع و خارج است و اگر مفاهیم را معقول اول یا ثانی می‌نامیم، به اعتبار محکی آنهاست نه به لحاظ خود آنها.» یعنی معیار معقول اول یا ثانی بودن یک مفهوم، عبارتست از مابإزای عینی داشتن آن مفهوم یا مابإزای عینی نداشتن آن. به بیان دقیق‌تر، مناط و ملاک معقول اول بودن یک مفهوم اینست که آن مفهوم در خارج دارای فرد باشد و مناط و ملاک معقول ثانی بودن یک مفهوم اینست که در خارج فقط دارای منشأ انتزاع و مصداق باشد نه فرد. اما در صورت تبیین معرفت شناسانه‌ی این بحث، تقدم و تأخر حضور این مفاهیم و ترتب یا عدم ترتب آنها به یکدیگر خواهد بود که ملاک معقول اول یا ثانی بودن مفاهیم کلی بشمار می‌رود؛ «یعنی معقول اول یا ثانی بودن بر طبق تعریف معرفت شناسانه، وصف خود مفاهیم است؛ به بیان دیگر بر پایه‌ی ترتیب بدست آمدن این معقولات و اینکه ذهن کدامیک را در مرحله‌ی اول و کدامیک را در مراحل ثانی و ثالث بدست می‌آورد.» به هر حال آنچه در این نوشتار مورد نظر می‌باشد، وابسته به معیار قرار دادن هیچیک از تعاریف فوق نیست. به این ترتیب که دست کم دو ملاک متفاوت برای معقول اول و ثانی بودن مفاهیم کلی در دست داریم که با تحلیل مفهوم وجود در ادامه‌ی این نوشتار، جایگاه این مفهوم را با توجه به هر یک از این دو معیار، بیان خواهیم نمود. نکته‌ی مهمی که باید بدان توجه داشت اینست که آیا می‌توان این دو تعریف را لازم و ملزوم یکدیگر دانست؟ یعنی آیا می‌توان گفت مفاهیمی که مطابق تعریف اول دارای فرد و مابإزای عینی در خارج می‌باشند لزوماً از لحاظ حصول در ذهن مقدم‌اند بر مفاهیمی که دارای مصداق می‌باشند؟ برخی از محققین معتقدند که حکم تقدم و تأخر مفاهیم از یکدیگر در مقام ذهن و مقام واقع متفاوت است؛ به بیان دیگر چنین نیست که اگر مثلاً مفهومی در مقام واقع مقدم است (یعنی دارای فرد است) در ذهن نیز لزوماً مقدم باشد (یعنی بطور مستقیم از خارج بدست بیاید). به هر ترتیب در ادامه به تعریف دقیق معقول اول و ثانی بر اساس هر دو تعریف آنتولوژیک و اپیستمولوژیک و مؤلفه‌ها و فروع ناشی از هر یک از این تعریفات می‌پردازیم.