جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فیزیک نیوتن نه تنها در ساحت علم فیزیک یک تحول بنیادی به وجود آورد، بلکه روش شناسی مورد استفاده نیوتن نیز بعدها الگوی غالب پژوهشگران علوم تجربی قرار گرفت. نکته محوری در روش شناسی "نیوتن"، عبارت است از تاکید بر آزمایش و استقراء و نیز محدود ساختن دامنه علم به ساحت پدیداری. "ایمانوئل کانت" به دلیل کارآمدی خیره کننده فیزیک نیوتنی، از یک سو تلاش کرد مبانی نظری فیزیک نیوتنی را تحکیم بخشد تا در مقابل نقدهای منتقدان مصون بماند و از سوی دیگر، ایده محدود ساختن پژوهش علمی به ساحت پدیداری را در قالب اصل محدود بودن دامنه شناخت آدمی به ساحت پدیدارها عرضه داشت. تلاش های کانت در راستای تحکیم مبانی فیزیک نیوتنی جز نخستین تلاش های جدی و نظام مند در جهت پی ریزی فلسفه علم به شمار می آید.

"علم و شبه علم" تالیفی است مشترک از دکتر "مهدی گلشنی"، دکتر "محمد جمالی" و دکتر "مرتضی خطیری" که یک بازنگری کلی را از این مفاهیم ارائه می‌کند. پوپر، در نخستین نیمه از قرن بیستم، علوم را به شکل علم، غیرعلم و شبه علم دسته‌بندی کرد و در حالی که اخلاق و فلسفه را از علوم تجربی جدا کرد، برای آنها جایگاه و منزلت قائل شد. فیزیکدانان، شیمی‌دانان و زیست‌شناسان، از سوی دیگر، استدلال‌های پوپر را رد کردند، بدون اینکه در تحقیقات تجربی برای آرمان‌های اخلاقی یا فلسفه، توجهی قائل شوند. اما با ورود فیلسوفان علم و تاملات برخی از نوابغ فیزیک و زیست شناسی در دومین نیمه از قرن بیستم، آشکار شد که علم از مفروضات فلسفی عام و معیارهای اخلاقی خالی نیست. یافته های آزمایشات نیستند که نظریه را کاملا قطعی می‌کنند و نظریات بدیل همواره می‌توانند جهت توضیح مجموعه‌ای از نتایج تجربی حاضر باشند. در حالی که دانش ما سریعتر از آنچه در طبیعت رخ می‌دهد، در حال رشد است، هرگز نمی‌توانیم در علم ادعای تمامیت کنیم. اگرچه نمی توان مرز روشنی بین علم و آنچه که شبه علم نامیده می شود ایجاد کرد، اما محققان در برخی موضوعات مانند طالع بینی یا جادوگری به توافق رسیده‌اند که این موارد شبه علم هستند. کتاب "علم و شبه علم" از دکتر "مهدی گلشنی"، دکتر "محمد جمالی" و دکتر "مرتضی خطیری" مقایسه‌ای کم‌نظیر در این زمینه ‌ارائه می‌دهد. در برخی از دیگر زمینه‌ها مانند فلسفه و طب مکمل سنتی، به دلیل سوگیری یا سوء تفاهم، اختلاف نظر وجود دارد و اینان نیز گاهی شبه علم نامیده می‌شوند. از سوی دیگر، به نمونه‌هایی که به وضوح با الزامات علمی تناسب ندارند، مانند نظریه چندجهانی، [به اشتباه] علم قطعی می‌گویند. با توجه به معیارهای بیان شده، نمی توان در مورد علمی بودن یک گزاره یا نظریه، اظهار نظر قطعی کرد، بلکه می‌توان گفت علمی بودن، امری نسبی است و از شدت و ضف برخوردار است.

نوشتار پیش رو، نسخه به تحریر در آمده یک نشست علمی است. ارائه دهنده ابتدا به تبیین مبادی تصدیقیه علوم تجربی می‌پردازد و با تشریحی نقّادنه نسبت به این اصول و مبادی، بحث را پیش می‌برد و در ادامه می‌گوید: علوم تجربی خود در مواردی از این اصول دست کشیده و گاها در مواجه با آنها دچار تناقض رفتاری شده اند. در ادامه خواهد آمد که شاخه خدا شناسی از علم کلام- که گاها از پدیده های طبیعی بهره جسته اند – وابستگی به علوم تجربی و تجربه گرایی نداشته و صرفا از طبیعت به عنوان مقدمه برای وصول به ماوراء طبیعت استفاده شده. از مطالب مهم این جلسه سمت علم طبیعی و علم الهی نسبت به یکدیگر است که علم طبیعی- نه تجربی تجربه گرایی- علاوه بر منفعت ذاتی خود در زندگی مادّی انسان، یکی از مهم ترین علل استعدادی برای صعود علم به مراتب الهی آن است.

در این نوشته پس از بررسی مختصری در باب وجوه مختلف پدیده استعاره و مروری کوتاه بر سیر تحول این مفهوم، به دو رویکرد قرن بیستمی به استعاره (متعلق به بلک و دیویدسن) اشاره خواهد شد. آن گاه به بررسی نقش استعاره در فلسفه علم می پردازیم. ابتدا نشان خواهیم داد که استعاره چگونه نقش پر کردن خلاءهای زبانی علم را بر عهده دارد: زبان علم بدون استعاره نمی تواند هم پای محتوای رو به توسعه آن پیش رود. آن گاه به مقوله مهم تر جایگاه استعاره در توسعه نظریه های علمی و نقش استعاره در پیشرفت علم خواهیم پرداخت. استدلال اصلی این نوشته آن است که نه الگوی بلک و نه الگوی دیویدسن نمی توانند به تنهایی از عهده نشان دادن نقش استعاره در علم برآیند. پیشنهاد نگارنده آن است که تلفیقی از این دو دیدگاه لازم است تا بتوان دو مرحله مهم پیشرفت علم را توضیح داد. الگوی دیویدسن برای توضیح نقش راهنما و سرنخ بودن استعاره مناسب است و الگوی بلک برای توضیح نقش شناختی استعاره در علم کارآمد خواهد بود.

هاوارد سنکی اخیرا استدلال کرده است که واقع گرایی علمی با امکانی بودن نظریه های علمی سازگار است و بنابراین مستلزم گریزناپذیری نظریه های علمی نیست. وی اضافه می کند اگر واقع گرایی علمی با نظریه اعتمادگرایانه روش همراه شود، نوعی گریزناپذیرگرایی را به بار می آورد. در این مقاله، ابتدا صورت بندی سنکی از واقع گرایی علمی و دفاع وی از آن مورد بحث قرار می گیرد. سپس به بررسی ارتباط واقع گرایی علمی و گریزناپذیری از نگاه سنکی خواهیم پرداخت. استدلال خواهد شد که اولا ملاک سنکی برای تمایز گریزناپذیری از امکانی بودن با ملاک پیشنهادی هکینگ، که سنکی قصد توسعه آن را داشته، متفاوت است. ثانیا واقع گرایی علمی، خود، مستلزم نظریه اعتمادگرایانه روش است. بنابراین واقع گرایی علمی متعهد به نوعی گریزناپذیری است. در قسمت آخر، ابتدا خطوط کلی چارچوبی جامع که از سوی نویسندگان برای بحث گریزناپذیر - امکانی بودن پیشنهاد شده ارایه خواهد شد. آن گاه رابطه واقع گرایی علمی با گریزناپذیری در قالب این چارچوب بررسی می گردد. نتیجه نهایی آن است که نسخه گریزناپذیرگرایی مورد نظر، بسته به آن که واقع گرای علمی متعهد به تکثرگرایی روش علمی باشد یا خیر، متفاوت خواهد بود.