جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «المواقف و المخاطبات» مهم‌ترین و ارزشمندترین اثر محمدبن عبدالله نفّری، عارف قرن چهارم هجری است. از آنجا که این کتاب ارزشمند به دلیل دشواری و پیچیدگی متن آن به ندرت مورد توجه و بررسی محققان قرار گرفته است؛ و مطالب بیان شده در این کتاب، حاوی مفاهیم عمیق عرفانی و بیانگر مراتب والای معنوی مولف این اثر است؛ لذا برای ایجاد روشنگری و بصیرت در مورد آراء و اندیشه‌‌های عرفانی وی و همچنین شناخت عرفان ناب اسلامی، به دور از سلسله‌ها و تصوف خانقاهی، بررسی اثر مذکور ضروری می‌نماید. این تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی و با هدف تحلیل آراء عرفانی نفّری، صورت گرفته‌است. آنچه در این رساله بیان شده، تحلیل محتوایی کتاب «المواقف و المخاطبات»، با دقت درشرحی که توسط عفیف الدین تلمسانی بر «مواقف»، داشته ‌است. بنابراین این رساله، شامل بررسی دیدگاههای عرفانی ابو عبدالله نفّری در بخش عرفان نظری و عملی است؛ لذا مطالب موجود در مواقف و مخاطبات با قالب‌های رایج در عرفان نظری و عملی موجود در متون عرفانی، مطابقت داده شده‌است و این نتیجه حاصل شد که، بیشترین مفاهیم عرفانی در این کتاب مربوط به مباحث نظری عرفان اسلامی است، که، شامل مطالبی درباره‌ی، جهان، خدا و انسان می‌شود، که این مطالب دربرگیرنده‌ی مضامینی در مورد علم و معرفت، حجاب‌های عرفانی، ولایت و رویت و شهود می‌شود. و همچنین اجمالاً، مفاهیمی را در حوزه‌ی عرفان عملی مطرح کرده است که مورد مداقّه قرار گرفته است.

چکیدهاز دیرباز تاکنون در تاریخ اندیشه فکر بشر و تاریخ ادیان درباره‌ی مسئله رویت و شهود خداوند دیدگاه‌های متفاوتی وجود داشته و پس از ظهور اسلام نیز این مسئله در اندیشه‌های کلامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. در این پایان‌نامه با روش توصیفی تحلیلی سعی شده است نظریات شیعیان تا قرن چهارم در این زمینه استقرا و موردبحث و بررسی قرار گیرد. اجماع متکلمین امامیه بر این است که امکان رویت حسی خداوند منتفی است بلکه به‌صورت فراحسی تجلیات خداوند در شرایط ویژه‌ای قابل‌رویت و شهود است.در اینجا پس از تبیین آراء و نظریات شیعیان در این بازه زمانی با تأکید بر دیدگاه‌های کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید، سید رضی، سید مرتضی به معرفی قائلین دو نظریه‌ی رقیب مهم و بیان دلایل آن‌ها پرداخته و آنگاه آن‌ها را از دیدگاه موردنظر به‌نقد و چالش کشانده‌ایم. (مراد از این دو نظریه‌ی رقیب که موردنقد قرارگرفته‌اند عبارت است از نظریه امکان رویت حسی و نظریه رویت به‌طور مطلق می‌باشد).سپس مبانی دیدگاهی متکلمین امامیه تا قرن چهارم نظیر پذیرش تأویل (به‌ویژه در بحث صفات خبری) و اثبات بلاتشبیه پرداخته و مبانی نظریات رقیب را نیز (تأویل گریزی، ظاهرگرایی، تشبیه و ترسیم، تعطیل و تنزیه صرف) از دیدگاه موردنظر موردنقد قرارگرفته است.

موضوع رؤيت حق تعالي در ديدگاه‌هاي تفسيري و كلامي شيعه، معتزله و اشاعره در دو نقطه متضاد با يكديگر قرار دارد. شيعه و معتزله به امتناع رؤيت معتقدند و اعتقاد خود را بر ادله عقلي و نقلی استوار مي‌سازند. اشاعره بر امكان رويت حق تعالي در دنيا و وقوع قطعي آن در آخرت باور دارند و آن را محصول ظاهر آيات و نصوص متواتر و عقيده سلف قلمداد مي‌كنند. به طور قطع، اين نزاع ديرينه برآيند مباني و پيش فرض‌هايي است كه سطوح پنهاني اين تقابل و نتايج آن را سامان مي‌دهد. اهميت بحث از موضوع «رويت حق تعالي» نيز در بررسي و ارزيابي همين مباني و پيش فرض‌هاي كلامي و تفسيري است. اين موضوع محمل تضارب آراء است و از رهگذر آن مي‌توان بيش از هر موضوع ديگري به مباني فرق اسلامي راه يافت و آنها را به محك نقد درآورد. در غير اين صورت، اگر از دغدغه شناخت و نقد تطبيقي مباني و ادله آن صرف‌نظر كنيم، بحث بر سر مسأله رؤيت دعوايي بي‌ثمر خواهد بود چه آن‌که بحث درباره حقيقت رؤيت حق تعالي جدالي بي‌ثمر و درازدامان است كه معتزله و معارضان آنان از مفسران و متكلمان اهل سنت را فرا گرفته است. چون آنان با معيارهاي زميني و مدارك محدود دنيايي و با عقل‌هايي در بند، به اين مسأله نگريسته‌اند. باید توجه داشت که مشاهده با چشم عبارت است از شعاع نوری که جسم مرئی را در مقابل چشم فرا می‌گیرد. پس صورت آن شئ به واسطه این شعاع نوری در ذهن نقش می‌بندد و این مشاهده در حق خداوند متعال محال است؛ چراکه لازمه این کار تجسيم مرئی است و محدود بودن و جهت‌دار بودنش و همه اینها در حق خداوند محال است و به حکم عقل و تصریح قرآن مردود می‌باشد.

از جمله مباحث کلامی، رویت خداوند متعال، به ویژه در روز قیامت می‌باشد که امامیه، اشاعره و معتزله در خصوص آن دچار اختلاف نظر هستند؛ امامیه بر عدم جواز رؤیت و در مقابل اشاعره، بر جواز رؤیت خداوند در روز قیامت معتقدند؛ از جمله دلائل هر یک از آنها استدلال بر آیه « لاتدرکه الابصار » است. در این مقاله دیدگاه کلامی هر یک بررسی شده و ضمن بیان نظر علامه طباطبایی، مفسر بزرگ معاصر امامیه در خصوص عدم رؤیت، به نقد دیدگاه فخر رازی از مفسران بزرگ اشاعره پرداخته شده و بیان شده که رؤیت بصری خداوند ملازم با جسمانیت و جهت و حیّز دار بودن خداوند است و منافات با مبانی واجب الوجود و تجرد ذات دارد.

مقاله حاضر درباره امکان و عدم امکان رؤیت، و در فرض امکان درباره وقوع و عدم وقوع آن بحث می‌کند، ادلّه طرفداران امکان و عدم امکان و نیز ادلّه معتقدین به وقوع را مطرح و درباره آنها داوری می‌کند و حاصل مباحث آن، عدم امکان رؤیت و به اولویت، عدم وقوع آن می‌شود.

رؤیت از واژه‌ها و اصطلاحاتی است که حتی پیش از اسلام در ادیان مسیحیت و یهودیت مطرح بوده است و در قرون اولیه اسلام مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و در سده دوم و سوم هجری قمری به اوج خود رسیده و بحث دربارۀ آن ادامه یافته است. همین امر سبب تشکیل فرقه‌ها و گروه‌های مختلفی گردیده است. این مسئله بیشتر در حوزه‌های ادبی، کلامی و عرفانی تحلیل و نقد شده ‌است. در این گفتار می‌کوشیم تا پس از معنی رؤیت به بررسی این مسئله از نظر قرآن کریم و احادیث و آرا و گروه‌های مختلف اسلامی از شیعه و سنی بپردازیم. ضمناً آثار و احوال کوتاه جمعی از مشایخ و عرفا و نظرات عده‌ای از متکلمین (اشاعره، معتزله، شیعه) و نیز برخی از بزرگان تصوف و عرفان و خط مشی آن‌ها نیز ذکر گردیده ‌است.

عارفان برای بیان اندیشه های عرفانی خود از قالبهای متعددی همچون حکایت، تمثیل، داستان، روایت و ... استفاده می کنند. رویاهای صادقه یکی از متداول ترین این قالبهاست که به دلیل برخورداری از امکان فضا سازیهای فرا واقعی، شکل داستانواره ای و عام و ملموس بودن، یکی از کارآمدترین ابزار تعالیم عرفانی است. در واقع، رویا نزد عارفان وسیله ای است برای رساندن پیامهای اخلاقی، عرفانی و دینی؛ به همین دلیل این رویاها آیینه افکار، اندیشه ها، اعتقادها، و آرزوهای عارفان است و ویژگیهای خاصی دارد که آنها را از رویاهای دیگران متمایز می‌سازد.وجود عناصر ماوراء طبیعی و صحنه های فراواقعیِ مرتبط با مسائل دینی، تأثیر اعتقادها و باورداشتهای دینی در شکل گیری این رویاها، مخاطب محوری و به کارگیری رویا به قصد تعلیم مبانی دینی و عرفانی و اخلاقی و تعظیم و بزرگداشت بزرگان عرفان و تصوف، غلبه مقصود تعلیمی بر زیباییهای هنری و ساختار گزارشی غالب رویاها، عدم توجه به فضاسازیهای هنری، اعتباری بودن شخصیت رویابین که غالباٌ بر اساس شخصیتهای عرفانی بازآفرینی شده اند، عدم مرز بین واقعیت و خیال، غلبه رویاهای ساده و صریح بر رویاهای نیازمند تعبیر و به کارگیری هدف دار نمادهای ساده در رویاهای تعبیردار، از جمله این ویژگیهاست. در این پایان نامه سعی شده است تا ضمن نگاهی به این پدیده شگفت و همگانی که در حالت خواب و به هنگام رهایی روح از بند جسم شکل می گیرد و ذکر نظرهای مختلف وبررسی دیدگاه عارفان درباره رویا؛ بر اساس رویاهای ذکر شده در تذکرهالاولیاء از فریدالدین عطار (قرن ششم ) و نفحات الانس فی حضرات القدس از عبدالرحمن جامی (قرن نهم)، رویاهای عارفان از جهات مختلف، تحلیل و بررسی گردد.

رویت وشهود یکی از مفاهیم و اصول عرفانی است، که در تاریخ عرفان اسلامی از جایگاه قابل ملاحظه‌ای برخوردار بوده است و سیر تحول و تطور معنایی و محتوایی آن نشان می‌دهد، که در طول تاریخ اسلام، تحولاتی را پشت سر گذاشته است. این مفاهیم، نشأت گرفته از قرآن و روایات معصومین(سلام‌الله علیهم) می‌باشد که به معنای دیدن حق در دنیا و در آخرت بکار رفته است.

دعای ندبه یکی از دعاهای بسیار پرمحتوا و دارای مضامین عالیه وارد شده از سوی اهل بیت: در زمینه امام‌شناسی و ولایت می باشد و با وجود بررسی هایس سندی کمترین تحقیق ها در باره محتوای دعاهای معصومین: صورت گرفته است. این پایان‌نامه با شیوه توصیفی تحلیلی برخی شبهات مطرح در محتوای دعای ندبه ( تعارض روایات در زمینه وجود یا عدم وجود کفر و شرک در دوره‌ی حضرت مهدی(عج)، تعارض روایات در باره امکان یا عدم امکان رویت امام مهدی(عج) در عصر غیبت، تعارض روایاتدر موردروایات دال بر وجود یا عدم وجود مکان زیست مشخص برای حضرت در زمان غیبت کبری) را بررسی و تحلیل نموده و به نقد شبهه های یاد شده از طریق استناد بهآیات و روایات پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که 1) دلایل دالّ بر ریشه‌کن شدن کامل کفر و شرک به دلیل مخالفت با آیات مردود است؛ 2) روایات متعارض با دلایل امکان دیدار امام مهدی(عج) در عصر غیبت مردود است و توقیع محمد سمری و سایر روایات، بر دیدارهای اختیاری افراد و نیز دیدارهایی که همراه با ادعای بابیت و سفارت است، دلالت دارند؛ 3) امام مهدی(عج) اقامتگاه مشخصی ندارد؛ بلکه ایشان به شکل ناشناخته در بین مردم و البته به صورت طبیعی زندگی می‌کنند و حضور ایشان در اماکن خاص به معنای داشتن مکان زیست دائمی نیست.

« تجربة ديني » اصطلاحي جديد است، اما پيشينه گسترده اي در فرهنگ اسلامي دارد. مباحثي كه انديشمندان اسلامي دربارة حالات كشف، مانند الهام و وحي داشته اند، مي تواند بستري براي اين موضوع در انديشة اسلامي باشد. غزالي، از جمله كساني است كه تحولاتِ تجربه گونه اي را از سر گذرانده و مباحث گسترده اي در مباحث تجربه ديني داشته است. در اين نوشتار، گزارش و تحليلي از ديدگاه هاي غزالي در باب تجربه ديني ارائه شده است؛ همچنین جایگاه " انسان " به عنوان متعلق و "هستی" به عنوان متعلق و " حجاب " بین انسان و هستی روشن شده است و نيز اسباب و مقدماتي كه انسان بايد براي كشف اخذ كند، برشمرده شده اند. تجارب ديني نزد غزالي، گاهي الهام گونه و گاهي هم وحي پيامبرانه است. تجربه رؤيت خداوند در آخرت نيز، مسئله اي مهم است كه غزالي، هم با رويكرد كلامي و هم با رويكردي عرفاني، به امكانِ آن پرداخته است.