جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله‌ حاضر به نظریه ‌های مرتبط با بدن برزخی می ‌پردازد، ابتدا آرا مربوطه را در پنج طبقه به عنوان پنج نظریه دسته بندی کرده که عبارتند از: 1- نظریه‌ بدن دنیوی 2- نظریه‌ بدن مثالی 3- نظریه‌ ثنویت بدن برزخی 4- نظریه‌ تجسد روح 5- انکار بدن برزخی. آن‌ گاه به تحلیل و بررسی و نقد هر یک پرداخته است. در انتها به نظریه‌ مستفاد از روایات اسلامی پرداخته و با تقسیم بندی روایات ناظر بر چگونگی بدن برزخی به چهار دسته، به این مساله پرداخته است که چگونه می ‌توان بین روایات یاد‌شده جمع بندی کرد و مدلول نهایی آنها چیست؟ در انتها نظریه‌ بدن مثالی منفصل زمانی، به عنوان نظر مورد قبول عقل و نقل و مختار مقاله پذیرفته شده است.

مسئله اصلی این نوشتار، فهم مراد آیات دوازدهم تا شانزدهم سورة مبارکه «مؤمنون» به‌ویژه دلالت فراز «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ‏ خَلْقاً آخَرَ» برای دریافت چگونگی ارتباط نفس و بدن و تحقق بدن مثالی و تحقیق در انطباق نظریه صدرالمتألهين با دلالت آیه شریفه است. این پژوهش با شیوه اسنادی ـ ‌تحلیلی، اثبات کرده است که تعبیر «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ‏ خَلْقاً آخَرَ» ناظر به مرحله ترفیع وجود جسمانی و تحقق مجرد مثالیِ مستعد انتقال به عالم برزخ است و نفخ روح که در روایات ناظر به همین مرحله است بر ارتقای بدن مادی به بدن مثالی دلالت می‎نماید که خود از مراتب نفس و متحد با آن است. این حقیقت به‌خوبی با توجه به آیات مربوط به تعین جنسیت قابل استظهار است. یافته‎های پیش‎گفته با نظریه صدرالمتألهين مبنی بر تحقق نفس در سیر تکامل جوهری جسم و تجرد قوای مدرک جزئیات و نیز اتحاد قوه خیال با بدن مثالی و در نهایت جسمانیة‌الحدوث و روحانیة‌البقاء بودن نفس سازگار است.

موضوع حکمت عملی جسم سوم یا بدن عملی است، که بر هیات و شاکله نیت ساخته میشود و همین جسم از الآن تا قیامت کبری با ماهست، نفس الامر موضوعیت جزائی میباشد هم در برزخ و هم در قیامت. طرح مسئله خارج فقهی و فلسفی: حدود قلمرو سریان احکام فقهی. طرح پاسخ اجمالی با نظریه نوین؛ جسم سوم یا بدن عملی موضوع حکمت عملی. معیت جسم عملی با روح انسانی در مراتب وجودناسوتی و برزخی و قیامت کبری، و تشبیه تقریبی آن با فیلم سینمائی که هر قطعه آن بدنی دارد با شاکله رفتاری خاص و چون گناه و نفس عمل منکر جزاء بالفعل جهنمی و یا بهشتی میباشد، و حدت فعل و جزا گویای این حقیقت است که تمام افعال ما یا تمامی جسم افعالی موجود خارجیست که در تبلی السرائر عین معقول آن، عین محسوس میشود و جزاء متناسب در قدرات افعالی مشهود است. پس احکام الهی در تمام مراتب وجود تسری دارد.

مجموعه مقالاتی در مورد رابطه نفس با بدن در آموزه‌های دینی و فلسفه اسلامی اعم از فلسفه مشاء، فلسفه اشراق و حکمت متعالیه و نیز فلسفه غرب است. در این مقالات نخست به نقد و ارزیابی مبانی فلسفی حکمت متعالیه پرداخته شده و با توجه به بحث اصالت وجود و نیز حرکت جوهری ارایه شده از سوی ملاصدرا، دیدگاه‌های وی در مورد معاد جسمانی و منافات داشتن آن با مادی بودن نفس مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. آن گاه مقالاتی در مورد یگانه‌انگاری نفس و بدن در عین دو ساحتی بودن آن دو، تبیین معاد جسمانی بر اساس یگانه‌انگاری نفس و بدن، بررسی و تحلیل معادشناسی قرآنی ملاصدرا از منظر مسأله نفس و بدن، عینیت نفس و مثلیّت بدن اخروی از دیدگاه قرآن، اصول انسان‌شناختی صدرایی در معاد جسمانی، نسبت بین نفس و بدن در روز رستاخیز، نظریه متکلمان و فیلسوفان مسلمان در زمینه پیوند بین نفس و بدن، ویژگی‌های بدن رستاخیزی از نگاه ملاصدرا، نوخاسته‌گرایی وجودشناختی و آموزه‌های زندگی پس از مرگ، معاد و معیار این همانی شخصی از مسیحیت نخستین تا دوره اصلاحات، بررسی دیدگاه آگوستین و ابن‌سینا در مورد وضعیت نفوس در آخرت و آخرت دوانگارانه از نظر ابن‌سینا و ملاصدرا درج شده است.

فکر ثاقب و نافذ فلسفی پس از کشمکش‌های علمی، سرانجام اشاعره را در قلمرو اندیشه حکیمان امامی به انقراض کشاند و آنها را از خودنمایی بازنشاند. در عصر ما درعین‌حال که بر اثر میراث فاخر حکمت صدرایی، و متانت اخلاقی و وقار علمی حکمای متعالی، جایی برای اشعری‌گری و هم‌سنگ آن، اخباری‌گری یا اخبارگرایی باقی نمانده است، اما رسوب فکری موجب گزینش محتویات فکر اشعری از سوی برخی صاحب‌عنوان‌هاشده است. از مواضع مورد سوءاستفاده این طیف برای شبهه‌افکنی، نظریه معاد جسمانی است و در بین حکمای متعالی، حکیم مؤسس نیز هدف تحریف ‌است. توهمی که به شبهه‌انگیزی دامن زده این است که چون حکیم مؤسس درصدد درانداختن طرح نو در کیفیت معاد جسمانی، با نظریه صدرا به تقریر متفاوت برآمده، پس زمینه عنادورزی با حکمت اسلامی، فراهم است! و در این صدد حکیم معاصر جناب استاد آشتیانی نیز بر اثر نقد نظریه حکیم مؤسس مورد تعرض قرار گرفته است. بازنگری مواضع و مبانی زیربنایی حکیم مؤسس و بازخوانی رئوس نقد استاد آشتیانی بر رهیافت حکیم مؤسس، زلال حقیقت را در اختیار ما خواهد گذاشت، و ادعاهای ناصواب و بی‌پشتوانه مدعیان فلسفه‌ستیز را به مصدر احاله خواهد داد.

ملاصدرا بر اساس اصولي ازجمله اصل جسمانيهالحدوث و روحانيهالبقاء، حركت جوهري و سير نفس بين عوالم سه گانه و اثبات تجرد قوه خيال، ضرورت وجود بدن اخروي و نحوه پيدايش آن و همچنين كيفيت آن را بيان مي كند. طبق ديدگاه او بدن اخروي بدني مثالي است كه عينيت آن با بدن دنيوي بر اساس ملاك اين هماني شخصي روشن مي گردد. در اين ديدگاه بدن مثالي بدني جسماني با ماده متفاوت و متناسب با عالم خيال است كه با فاعليت نفس خلق مي شود. جان هيك نيز با اعتقاد به بازآفريني انسان به عنوان واحد جسمي- رواني توسط قدرت پروردگار و ارائه نظريه بدل، وجود بدن اخروي را اثبات و آن را بدلي مشابه بدن دنيوي با ماده متفاوت، اما غيرروحاني معرفي مي كند. او ملاك اين هماني شخصي را حافظه مي داند و به همين سبب بدن اخروي را بدني جديد و غير از بدن دنيوي تلقي مي كند. در مقام مقايسه، دو ديدگاه داراي نقاط اشتراك و افتراقي هستند كه بر اساس آنها مي توان ديدگاه جان هيك از فيلسوفان سنت ديني مسيحي را به ديدگاه صدرالمتالهين، بزرگ ترين فيلسوف اسلامي، نزديك دانست.

چکیدهچکیدهملاصدرا براساس اصولی ضرورت وجود بدن اخروی و نحوه‌ی پیدایش آن و همچنین کیفیت آن را بیان می‌کند. طبق دیدگاه او بدن اخروی بدنی مثالی است که عینیت آن با بدن دنیوی براساس ملاک این‌همانی شخصی روشن می‌گردد. جان هیک نیز با اعتقاد به بازآفرینی انسان به عنوان واحد جسمی ـ روانی توسط قدرت پروردگار و ارائه‌ی نظریه‌ی بدل، وجود بدن اخروی را اثبات کرده و آن را بدلی مشابه بدن دنیوی با ماده‌ی متفاوت اما غیر روحانی معرفی می‌کند. او ملاک این‌همانی شخصی را حافظه می‌داند و به همین سبب بدن اخروی را بدنی جدید و غیر از بدن دنیوی تلقی می‌کند. در مقام مقایسه، دو دیدگاه دارای نقاط اشتراک و افتراقی هستند که بر اساس آن‌ها می‌توان دیدگاه جان هیک از فلاسفه‌ی سنت دینی مسیحی را به دیدگاه صدرالمتألهین بزرگ‌ترین فیلسوف اسلامی نزدیک دانست.

تصویر کیفیت معاد جسمانی، نیازمند تأمین سویه‌های مختلف است و تفاضل نظریه‌پردازی فلسفی با کلامی، معطوف به پوشش کامل‌تر این سویه‌ها می‌باشد. حکمای الهی با توجه ژرف به این سویه‌ها، به تبیین و تحکیم مبادی گوناگون آن پرداخته‌اند. در وهله نخست این مبادی خود نیاز به دستگاه توان‌مند و ژرف‌نگر فلسفی دارد. مبادی الهی، روشی، معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی و جهان‌شناختی، ضرورت دارد تا موفقیت برون‌رفت از مشکلات چندجانبه مسأله معاد را تضمین کند. به طور کلی در مسئله معاد، اشاعره و همگنان آن‌ها، در یک قطب و حکما در قطب دیگر قرار دارند. اشاعره از پیشگامان و مدافعان «معاد جسمانی عنصری» هستند که با مبادی نفس‌شناسی خاص دیدگاهشان از قبیل مادیت نفوس و انکار تجرد آن و با اتکا بر اراده جزافیه الهی و گسیخته از حکمت و انکار نظام علّی به ابراز نظر پرداخته‌اند، و ظاهرگرایان امامیه نیز همین نظر را چه در مبانی و چه در نتایج گام به گام دنبال کرده، و ظاهر برخی از روایات را با توهم «نص‌گرایی» به کمک گرفته‌اند. در قطب دیگر حکمای متأله با طیف گسترده قرار دارند که با مبانی عقلانی و دینی، معاد عنصری را محال دانسته و آن را تداوم دنیا نه انتقال به آخرت، ارزیابی کرده‌اند. بیش از همه صدرا با سعی علمی خود در گستره نظام حکمت متعالیه، طرحی را به میان آورد که کیفیت معاد جسمانی را توجیه‌پذیر سازد، و حکمای متعالی هرکدام به سهم خود در ادوار مختلف این راه را پیموده‌اند. حکیم مؤسس در این میان قصد دارد با تحفظ بر نظام صدرایی، بدن را با خواص دنیوی نه عنصری در آخرت مبعوث بداند، تا راه جمعی بین این دو قطب ارائه دهد، نه روح را به دنیا قابل رجوع بداند و بدن عنصری را محور معاد، چنان‌که متکلمان مدعی هستند و نه بدن دنیوی را به کلی از درجه اعتبار در رستاخیز ساقط بداند.

با وجود به اینکه موضوع تحقیق، تحلیل و نقد فلسفی جسمانی بودن بدن مثالی از دیدگاه ملاصدراست ولی بیان این نکته لازم است که اصل بدن مثالی از دیدگاه حکما و عرفا و متکلمان (مگر عده قلیلی از آنها) پذیرفته شده است ولی در نحوه وجود آن اختلاف دارند. از دیدگاه حکمت متعالیه و صدرالمتالهین بدن با تمام انحاء وجودی آن ظل نفس می‌باشد، به تبع آن بدن مثالی ظهور و نمود نفس است. از دیدگاه ملاصدرا بدن مثالی بدنی است مجرده از ماده ولی واجد بعضی از عوارض ماده است و بمراتب لطیف‌تر از بدن مادیست و میزان درک و شعور آن بسیار بالاست، بلکه عین درک و شعور است. ملاصدرا جسمانی بودن نشئه ثانی رابه صورت اعم و بدن مثالی را بصورت اخص با ارائه 7 اصل اساسی در آثار خود (که از جهت کمیت با هم اختلاف دارند) اثبات کرده است. اصل حرکت جوهری و اصل تجرد قوه خیال دو اصل اساسی و تاسیسی هستند که آخوند بواسطه آنها دیدگاه خود را تبیین کرده است. از بیان ایشان فهمیده می‌شود که حیثیت و اقتضاء بدن مثالی با عالم مثال یکی است. در ضمن برخی ازآیات و روایاتی که بدن مثال را تبیین می‌کند، بررسی شده. انتقاد و اشکال عده‌ای از حکما، مبنی بر روحانی بودن بدن مثالی و اخروی ملاصدرا آورده شده و جواب آنها هم ذکر شده، به این صورت که با توجه به اصولی که ملاصدرا در آثار خود تبیین کرده است، جسمانی بودن بدن مثالی و اخروی، نتیجه طبیعی آن اصول است و فهم درست آن انسان را به جسمانی بودن نشئه ثانی بصورت عمومی راهنمایی می‌کند.