جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دریدا بر آن است تا بنیان های فلسفی غرب را با روش ساختارزدایی به چالش بکشد. اما روش بودن ساختارزدایی، به معنای امری متعین و دارای هویتی مستقل نیست، بلکه به بیان دریدا، آن همچون ویروس بی جانی است که با وجود تن میزبان به حرکت در می آید. به باور دریدا، بنیان های اندیشه غربی بر مفاهیمی دوگانه استوار است، به گونه ای که سویه های صورتبندی شده در ذیل مفهوم حضور نظیر: معقول، صادق، خیر، مرد، گفتار ... در پیوندی عمیق با یکدیگر، پارادایم لوگوس محوری را رقم می زنند. یکی از مهم ترین مسیرهایی که دریدا در این جهت طی می کند، نقد گفتار محوری و نوشتار ستیزی اندیشه غربی است. دریدا در آثار گوناگون خود به اعاده حیثیت از نوشتار می پردازد. ناصرخسرو نیز در آثار گوناگون خود، بویژه در کتاب زاد المسافرین، به تامل درباره ماهیت نوشتار و گفتار و رابطه آنها با یکدیگر می پردازد. اما او راهی غیر از راه گفتارمحوران و نوشتارمحوران در پیش می گیرد. ناصرخسرو با طرح مساله شناخت، گفتار و نوشتار را گام های ضروری و حتمی تکوین معرفت شناسی می داند. گفتار و نوشتار در رابطه ای دیالکتیکی به هم گره خورده اند. این مقاله دیدگاه دریدا و ناصر خسرو را در کنار هم مورد بررسی قرار می دهد.

گذشته پرفراز و نشیب کشور ایران از روزگاران کهن تا به امروز قلمرو مردان بزرگ و شاعران و دانشمندان بوده است که برخی از آنان با مبارزات عقیدتی، سیاسی و ... بخشی از صفحات تاریخ این سرزمین را به خود اختصاص داده اند. ناصرخسرو و سنایی در شمار این شاعران اند، آنها به عنوان متفکران اجتماع به روشن گری پرداختند و مردم را در شرایط پیش آمده هدایت کردند، این حکیمان نسبت به مسایل اجتماعی و دغدغه های فضای سیاسی حاکم بر جامعه حساسیت نشان دادند و بر این اعتقاد بودند که برای سامان دادن به اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه، به آرا و اندیشه های نو و تازه ای نیاز است و برای خروج از بحران باید فکر و اندیشه عوض شود، البته سیاست و اجتماع هم بسیار مهم است چرا که تفکر در کالبد این ساختارها رشد و نمو می کند. نظر به اهمیت مولفه روشن گری به عنوان یکی از مفاهیم و مضامین ارزنده در جوامع بشری، در این مقاله نگارنده بر آن است به تحقیق و تبیین علل و اسباب پیدایش روشن گری و جلوه های آن در عرصه های گوناگون دینی، سیاسی و اجتماعی با توجه به آثار منظوم ناصرخسرو و سنایی دو شاعر گران مایه زبان فارسی بپردازد.

ناصر خسرو قبادیانی ازجمله سخن سرایان خطه خراسان است که البته در شمار مدیحه گویان حرفه ای جایی ندارد، بلکه شعر و سخنش نشانه پای بندی و تعهد وی به ایدئولوژی و ایمان و ابزاری در مسیر تبلیغ و گسترش آن است. از این رو این مسلمان آگاه، به جای ذکر فضایل و عناوین دروغین برخی شاهان، ضمن اعلام تابعیت و پیروی از بزرگان دین مبین اسلام، جای جای دفتر و دیوانش را با ذکر مناقب و فضایل این خاندان مبارک مزین نموده است. رسول اکرم (ص) و خاندان گرامی اش از معدود کسانی هستند که ناصر خسرو با صفا و خلوص نیت آنها را ستایش کرده است. دین محمد (ص) و معصومیت و پاکی عترتش او را مجذوب و علاقه مند ساخته و این حکیم توانا را برآن داشته است تا صفات عالیه پیامبر و خاندانش را در شعر خویش متجلی سازد.این مقاله حاصل نگرشی در ابعاد و زوایای گوناگون این مساله است. شماره ذیل هر یک از شواهد شعری، مربوط به شماره صفحات بر اساس دیوان ناصر خسرو به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، انتشارات دانشگاه تهران است.

مقاله حاضر تلاشی است، در پی گیری برخی از مفاهیم بدیع دانش زبان شناسی نوین در آرا حکیم ناصر خسرو قبادیانی بلخی که از رهگذر بازخوانی یکی از آثار منثور وی با عنوان جامع الحکمتین حاصل آمده است. ابتدا ضمن واکاوی فصل «اندر نطق و کلام و قول» و برخی فصلهای دیگر کتاب، دیدگاههای ناصر خسرو را در باب زبان یک به یک معرفی کرده ایم و آنگاه با مقایسه تطبیقی آرا یاد شده با نظریه های نوین زبان شناسی و بحث درباره پیامدهای نظری و روش شناختی مفاهیم مورد نظر، به طور غیرمستقیم بر اهمیت و عمق اندیشه های زبانی حکیم بلخ تاکید نموده ایم.

به دست دادن تعریف جامع و دقیق از انسان دغدغه اساسی مکاتب فلسفی در فرهنگ های متفاوت است. فلاسفه و متفکران، در ادوار گوناگون، تعاریف متفاوتی از انسان عرضه کرده اند. آنچه در تمامی این تعاریف درخور توجه است، تاثیر فضای فرهنگی و تاریخی بر تعاریف اندیشمندان و فلاسفه هر دوره است که از مقولات گوناگون علوم انسانی و به تبع آن، تاثیر مراودات فرهنگی میان تمدن ها بر این تعاریف است. در این جستار، سعی شده تا با توجه به تاثیرپذیری فرهنگی ایران از فلسفه یونانی در دوران اسلامی اندیشه های فلوطین، به مثابه میراث دار گلچینی از فلسفه کلاسیک غربی، با ناصرخسرو به منزله متفکری ایرانی و اندیشمندی اسماعیلی، در مقوله انسان مقایسه و شباهت ها و تفاوت های اندیشه های این دو متفکر با یکدیگر سنجیده شود. در یک نتیجه گیری کلی باید گفت، در بیان تحلیل هایی که هر یک از این دو متفکر عرضه کرده اند عامل اصلی سامان بخش، فضای فکری عصر و نیاز فکری مخاطبانشان بوده است.

پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) افتراق‌هایی در میان امت اسلامی روی داد که معلول اختلاف برداشت‌های متفاوت از کتاب، سنت و تحولات سیاسی و ارتباط فرهنگی دیگر ملل بود. در چنین زمانه‌ای بود که فرقه‌های گوناگون ظهور کردند. یکی از این فرقه‌ها خوارج بود که مرتکبین گناهان کبیره را کافر می‌دانستند و گروه دیگر مرجئه بودندکه مخالف این اندیشه خوارج بودند. همین اختلاف بین خوارج و مرجئه سبب پیدایش معتزله شد. معتزله یکی از فرقه‌های عقلی–استدلالی است که بنیان‌گذار آن واصل بن عطاست. این گروه در پایان دوره بنی‌امیه از خلاء قدرت استفاده کردند و به تبلیغ مسلک و مرام خود پرداختند. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده‌های منابع کتابخانه‌ای به رشتۀ تحریر درآمده است. یافته‌های پژوهش حاکی از این است که در دوره اول بنی‌عباس به فعالیت فکری خود ادامه دادند و از نهضت ترجمه استفاده کرده و با افکار فلسفی آشنا شدند و خود را با عقل و فلسفه مجهز کردند. در عهد مأمون، معتصم و واثق به قدرت سیاسی نزدیک شدند و پیشرفت فراوان کردند. این فرقه در عهد متوکل با مشکلاتی مواجه شد و رو به ضعف نهاد. این اختلافات در بسیاری از منابع دوره اسلامی اشاره شده است. در سفرنامه ناصرخسرو نیز تا حدی به این شرایط مذهبی پرداخته شده است.. هدف از این پژوهش بررسی زمینه‌های پیدایش، رشد، گسترش و اضمحلال فرقه معتزله است.

قالب قصیده تا پیش از ناصرخسرو، بیشتر مدحی بوده است؛ اما ناصرخسرو در قصیده چه از نظر فالب و چه معنا، ساختار شکنی نموده است. موضوع این مقاله، بررسی نوآوری های ناصرخسرو در این زمینه است. در بخش نخست مقاله اجمالا به قصاید پیش از ناصرخسرو پرداخته شده است. شعر او از نظر ذوق شاعرانه و تبعیت از برخی سنت های ادبی، با شاعران پیش از خود شباهت هایی دارد. در بخش تفاوت ها، دیدگاه ناصرخسرو درباره شعر، وزن قصاید او، نوآوری در مقدمه و قسمت اصلی قصیده بررسی شده است. قصد ناصرخسرو از وصف طبیعت، نشان دادن ناپایداری آن از طریق تداعی و دلالت های ثانوی، لزوم دل نبستن به رهگذار بی معنی و همچنین گذر از طبیعت بیرون و رجوع به جهان درون است. در واقع ناصرخسرو در متن اصلی قصیده_که بنا به سنت جایگاه مدح است_ به تفسیر و تأویل بخش اول- تغزل - می پردازد و از مسائل دینی می گوید. سرچشمه این نگاه شاعر، قرآن و اندیشه های کلامی است که در برخی از آثار حکمی او به چشم می خورد.

مکتب اعتزال از فرقه های کلامی عقل گرایی است که دیدگاه های متکلمانش به آرای شیعه و از جمله اسماعیله بسیار نزدیک است. از سوی دیگر آثار حکیم ناصر خسرو، متکلم برجسته اسماعیلی، عرصه بیان اندیشه های اسماعیلی است که از رهگذر مقایسه آثار او و معتزله می توان به شباهت ها و اختلاف های این دو نحله فکری دست یافت. بحث های مشترک میان اکثر متکلمان عبارت است از: صفات حق، رویت خداوند، کلام خدا، آفرینش، عدل، جبر و اختیار. در این مقاله سعی می شود ضمن بررسی دیدگاه های ناصر خسرو معتزله نقاط اختلاف و اشتراک دو مکتب اعتزال و اسماعیلی نمایانده شود.

نلاحظ من خلال البحث والدراسة فی آثار ودیوان فیلسوف القرن الخامس الهجری، الحکیم أبی معین ناصر خسرو قبادیانی البلخی، أنه یعتبر الإنسان خلاصة التکوین وموازیا للعالم الکبیر. ویعتقد الشاعر أن الإنسان یتکون من جزءین وهما النفس والجسم. والنفس هی الجزء الحی الذی لایموت والجسم هو الجزء الحی الفانی، وللنفس مراتب أعلاها وأرقاها، العاقلة الحافظة لسائر النفوس. ویشیر ناصر خسرو إلی مراتب النفس بتعابیر مصطلحة بالعربیة والفارسیة. هذه المقالة تسلط الضوء علی مراتب النفس المختلفة عند ناصر خسرو التی نجدها فی آثاره المنثورة و دیوان أشعاره.

امیران سخن، از روزگار پارینه شعر پارسی تاکنون، نشاندن ردیف را در قیمتی در لفظ دری خویش، خوش دانسته و آن را مایه کمال شعر و رویکرد استادانه خود را بدان مایه تفاخر دانسته اند. تحقیقات در پیشینه ردیف، نشان می دهد که این عنصر مهم بلاغی، ویژه ایرانیان و از آفرینش های ایشان است و از آغاز تا قرن ششم هجری قمری روند و سیری فزاینده داشته است. ردیف های دیوان ناصرخسرو ساده و بی تکلف است و از نظر ساختار زبانی، انواع کلمات: فعل، اسم، ضمیر، حرف و شبه جمله را دربردارد. دیوان او به خلاف روشنایی نامه و سعادت نامه، از ردیف های جمله ای، وصفی و قیدی عاری است؛ این تباین ساختاری نیز، تردید انتساب این دو اثر را به ناصرخسرو تقویت می کند. او در آثار خود، گاه ردیف ها را به یک معنی به کار نمی برد و در مواردی قافیه را پیش از ردیف های هم معنی رعایت نمی کند. پژوهش های به عمل آمده، ثابت می کند که ناصرخسرو، اول سراینده ای است که نام خاص شخص را در قصاید خود ردیف قرار داده است. ردیف های او از نظر ابعاد بلاغی و موسیقایی نیز جایگاهی خاص دارد که در متن مقاله بدانها اشاره می شود.