جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از فیلسوفان دین معاصر که در این زمینه حرفهای قابل ملاحظه دارد پروفسور آلوین پلنتینگا است که از مهمترین و تأثیرگذارترین فیلسوفان قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم است. آثار پلنتینگا طیف وسیعی از موضوعات را در بر می‌گیرند، ولی سهم او در حوزه‌هایی چون متافیزیک، معرفت‌شناسی و به‌ویژه فلسفه دین بیشتر است. رویکرد او در فلسفه دین مبتنی بر اصول فلسفه تحلیلی است. در سال ۱۹۸۰ میلادی نشریه تایم با بررسی فلسفه دین از پلنتینگا به عنوان برجسته‌ترین فیلسوف دین یاد کرده بود. او رئیس پیشین انجمن فلسفه امریکا و رئیس انجمن فیلسوفان مسیحی نیز بوده است. آرای پلنتینگا در ایران هم بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند، او حتی یک بار به ایران سفر هم کرده است.

عربان عصر ظهور، نه‌تنها خدا را می‌شناختند، بلکه به چندین خدا اعتقاد داشتند!

قرآن بر به کارگرفتن حداکثر قوای شناختی انسان برای کشف عالم تأکید دارد؛ چراکه اگر این قوای شناختی درست کار کند و سلامت و سرزنده باشد، می‌تواند دلایل کافی برای شناخت خداوند و پی بردن به وجود او، فراهم کند. این دقیقاً نقطه مقابل رویکردی است که وجود تصاویری مغشوش در بیهوشی و کما را دلایل محکمی بر اثبات وجود خدا می‌داند.

برهان اجماع عام استدلالی عامه‌پسند است که بر پایه اعتقاد عموم انسان‌ها به وجود خداوند بنا شده است. گرچه به نظر می‌رسد این استدلال قوت و استحکام سایر براهین را ندارد، اما تا حد بسیاری موجه و پذیرفتنی است. شواهد فراوانی نشان می‌دهد که اکثریت انسان‌ها به وجود موجودی فراطبیعی اعتقاد دارند؛ تا جایی که بسیاری از فلاسفه و متکلمان از توافق همگانی و مشترک انسان‌ها به‌عنوان تأیید و پشتوانه برخی از نظرات و باورها استفاده کرده‌اند و متداول‌ترین اموری که، با این شیوه اثبات شده‌اند، «وجود خداوند» و «جاودانگی روح انسان» هستند. این پژوهش در پی پاسخ‌گویی به این پرسش‌هاست: تقریرهای این برهان علاوه بر توافق عام در اعتقاد به وجود خدا، چگونه بر خداشناسی و خداگرایی فطری تأکید دارند؟ چه شبهه‌هایی بر خود برهان و تقریرهای آن وارد شده است؟ یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که این برهان دو تقریر مشخص با روایت‌های متعدد دارد که هر کدام به نوعی به همگانی‌ بودن اعتقاد به خداوند و خداگرایی فطری بشر تکیه زده‌اند. اگرچه اشکال‌هایی چون انکار عمومیت، رد فطری بودن برهان، اتکا به تمثیل و شبهه شرک و بت‌پرستی به این برهان وارد شده، ولی هر کدام به نوعی پاسخ داده شده و مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

خداباوری در غالب انسانها بر اساس فطرت و عقل و آموزه‌های ادیان الهی، همواره بوده است. عده‌ای با این باور که اعتقاد به خدا ریشه در ترس، جهل و یا وهم داشته، راه الحاد را در پیش گرفته‌اند. در این میان ریچارد داوکینز زیست‌شناس معاصر، اعتقاد به وجود خدا و امر ماورای طبیعت را یک پندار و توهّم می‌داند. پرسش اساسی پژوهش حاضر این است که اصولا چه عواملی موجب سوق داوکینز به این رویکرد شده است و از نظر حدیثی چه نقدی بر آن وارد است؟ با وجود دلایل و شواهد عقلی و نقلی، چگونه اصل وجود خدا، یک پندار تلقی می‌شود؟ ادعای تبیین‌ناپذیری خدا، ادعای فقدان شواهد کافی بر وجود خدا و پندار شرور و کاستی در جهان، از جمله عوامل گرایش وی به این مسأله است که در این پژوهش با توجه به دلایل و شواهد عقلی و نقلی و با روش تحلیلی انتقادی در پردازش داده‌ها، مشخص می‌گردد که هیچ یک از این ادعاها نمی‌تواند موجب الحاد شود. بر اساس متون حدیثی، خدا از آن جهت اثبات می‌شود که فاقد تبیین تجربی و شواهد حسی است. بررسی و نقد ادعاهای داوکینز در کتاب «پندار خدا» و بر اساس آیات قرآن بویژه روایات معصومان از نویافته‌های این پژوهش می‌باشد.

محور سخن همان گونه که از عنوان پایان‌نامه بر می آید بررسی براهین اثبات خدا، از نگاه هیوم و کانت است. هدف این تحقیق مقایسه و نقد آراء این دو فیلسوف که از نخستین فلاسفه‌ایی می باشند که با شیوه‌ای نو و برون‌دینی مفاهیم و انگیزه‌های خداشناسی را بر محور عقلانیت بررسی کردند، بوده است. برای دستیابی به این مهم ضمن نگاه به آثار خود هیوم و کانت، کتابهای بعضی از منتقدین را نیز می نگریم و این پرسش را پی خواهیم گرفت که آیا با توجه به مبانی فلسفی این دو فیلسوف امکان خداشناسی نظری از نگاه ایشان وجود دارد؟ این پایان‌نامه سه بخش اصلی دارد که در پاره‌ی نخست به بررسی آراء هیوم می پردازد. این بررسی را با کتاب تاریخ طبیعی دین، و سپس با نگاه به کتاب گفتگوهایی درباره دین، درباره دین طبیعی و پژوهش در بنیان‌های فهم بشر، سنجش‌های فلسفی هیوم درباره‌ی برهان نظم و کیهان‌شناختی بررسی می‌شوند. در آغاز پاره‌ی دوم، خداشناسی کانت، و بینش او درباره‌ی براهین اثبات خدا و فلسفه‌ی اخلاق و بیان ویژگی‌های خرد عملی کانتی بررسی می گردد و سپس، تفکر خداشناسی او تحلیل می گردد. در پاره‌ی سوم، به صورتی گذرا و اجمالی برخی همانندی‌ها و ناهمانندی‌های این دو بیان می شوند. همان‌گونه که در روند نوشتار مشاهده خواهد شد، شناخت نظری مفاهیم و اثبات عقلانی برهانهای اثبات خدا، و گزاره‌های فراطبیعی با توجه به مبانی هیوم و کانت ناممکن می نماید و این دو نمی‌توانند سخن از شناخت مفاهیم دینی بزنند. البته با این تفاوت که کانت با جدایی بود از نمود، گونه‌ای دین طبیعی برای خود می سازد که غایتی کاملاً اخلاقی دارد. این رساله تنها آغاز راه بررسی و مقایسه آراء این فیلسوفان است و هنوز مسایل و پرسش‌های فراوانی بی پاسخ می ماند که باید در آینده (البته با نگاه به این رساله) بدان پرداخت.

براهین اثبات خدا(تعالی) از مهم‌ترین مباحث فلسفه اسلامی است و همه فلاسفه اسلامی بخشی از آثار خود را به آن اختصاص داده‌اند؛ از جمله فیلسوف بزرگ ایرانی ابن‌سینا. در این مقاله براهین اثبات وجود خدا (جل جلاله) از میان آثار ابن‌سینا جمع‌آوری شده و براساس نحوه ارتباط آن‌ها با اصل بطلان تسلسل دسته‌بندی شده و سپس تک تک آن‌ها از نظر منطقی تشریح و موشکافی شده‌اند. در نهایت صحت و سقم آن‌ها ارزیابی شده‌ است.

از جمله دلایل وجود خداوند، برهان حدوث است که راه اختصاصی متکلّمان در میان همه مذاهب کلام اسلامی برشمرده شده است. این برهان دارای یک تقریر معیار است: عالم حادث زمانی است، و هر حادث زمانی به محدِث محتاج است، پس عالم به محدِث محتاج است. در تبیین این دو مقدّمه تقاریر مختلفی وجود دارد. اساس استدلال متکلّمانه در دلیل جهان‌شناختی کلامی ایده حدوث زمانی عالم و احتیاج آن به محدِثی قدیم زمانی است. امّا با بررسی مباحث مطرح از سوی متکلّمان، هیچ‌یک از دو مقدّمه‌ و مفروضات اساسی او ، از جمله حدوث زمانی عالم اثبات نمی‌شود. فلاسفه و حکما اصل ایده زمانی عالم را با مشکل مواجه، و دلیل متکلّمان را قاصر از این می‌دانند که برای عالم موجودی از هر جهت بی‌نیاز از علّت اثبات کند. روایات نیز از مطلق حدوث سخن می گویند که قابل تفسیر به حدوث ذاتی است .برهان وحوب وامکان بر حدوث ذاتی مبتنی هستند و برهان حدوث نیز می تواند به برهان امکان باز گردد. دلیل ورود اشکالات متعدد بر دلیل حدوث نیز غفلت متکلمان از معنای امکان بوده است .