جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نسبت فلسفه اسلامی با هنر از جمله مه مترین، بنیاد یترین و، در بُعدی، غام ضترین مسائل جاری حوزه مطالعاتی فلسفه هنر در ایران است. روند رو به رشد مطالعات نظری هنر در بیست سال گذشته، موضوعات بسیار گسترده و جدیدی در عرصه مبانی تئوریک هنر آفرید. غالب این موضوعات محصول آشنایی بخشی از متفکران ایرانی با مباحث گسترده نظری هنر در غرب بود که از ترجمه این متون حاصل م یشد. نظام آموزشی مطالعات عالی کشور نم یتوانست نسبت به این معنا ب یتفاوت بماند. در عین حال، افزونی رشت ههای هنری در نظام دانشگاهی که اغلب عملی و کاربردی بود، در کنار رشد مباحث نقد در مطالعات آکادمیک دانشگاهی و نشریات، ضرورت تأسیس رشت ههایی که مبانی نظری هنر را در کنار رشت هه ای عملی تحلیل کند، ایجاب م ینمود. تأسیس رشت هه ایی چون پژوهش هنر و فلسفه هنر در حوزه تحصیلات تکمیلی دانشگا هها و نشر روزافزون کتب فلسفی هنر توسط نهادهایی چون فرهنگستان هنر، محصول وقوف بر این نیاز و تلاش در جهت رفع آن بود. برگزاری نخستین دور هه ا در این حوزه آرام آرام سؤالات بسیار مهمی در برابر دیدگان مسئولان و مجریان نهاد: آیا م یتوان در تعلیم این مباحث، صرفا،ً مبانی فلسفی هنر در غرب، از گرگیاس )در )Institutional Theory( تا نظرات جرج دیکی را در ارائه آخرین نظریه بنیادی در تبیین ماهیت هنر )» درباره هلن « رساله تدریس و تعلیم نمود؟ در حوز هه ای علوم فنی چنین سؤالی به سادگی در تیررس دید طراحان قرار نم یگرفت، اما در قلمرو فلسفه اسلامی در ایران، که از جمله مه مترین و بالند هترین حوز هه ای فلسفی جهان اسلام است، رویکرد فلسفه اسلامی به هنر، بنیاد یترین سؤال ناگزیری بود که دیر یا زود در معرض دید طراحان قرار م یگرفت. همزمان، مدو نترین تئور یهایی که ظرف صد سال گذشته از سوی سن تگرایان در مورد هنر اسلامی ذکر شده بود مورد نقد جدی برخی استادان دانشگاه هاروارد واقع شد در این صورت، ضرورت رجوع .)Aesthetics Islamic در کتاب » اولیور لیمن « و جدیدتر از او » گ لرو نجی باوغلو « )م نجمله به منابع حکمی و فلسفی جهان اسلام در استخراج نظری هه ای هنری و کشف موضع فلسفه اسلامی در مورد هنر به شدت احساس م یشد. این مقاله قصد دارد به این سؤال و سؤالاتی از جنس آن پاسخ گوید: موضع فلسفه اسلامی نسبت به هنر چیست؟ آیا در طول تاریخ فلسفه اسلامی، موضوعی تحت عنوان هنر )هنر ب هماهو هنر، نه موسیقی به عنوان جزئی از فلسفه وسطی( موضوع مورد تأمل فلسفه اسلامی بوده است؟ اگر نه، چرا؟ و اگر بوده در این صورت نتایج و دریاف تها چیست؟

امروزه, فلسفه اسلامى, با توجه به پیش رفت علوم, نیازمند آن است که در حرکتى پویا خود را به روز و کارآمد نماید تا نشان دهد که در پاسخ گویى به پرسش هاى جدید نیز تواناست. به نظر مى رسد که فلسفه اسلامى مى تواند بیشترِ پرسش هایى را که در حوزه هاى گوناگون فلسفه ـ در دنیاى امروز ـ مطرح است, پاسخ دهد. اما وظیفه تبیین این پاسخ ها و طراحى آنها بر اساس مبانى فلسفه اسلامى برعهده پژوهش گران این حوزه است. این مقاله کوشیده است تا با بررسى یکى از مقولات فلسفى نوین; یعنى فلسفه هنر و زیبایى شناسى در نظام فلسفى ملاصدرا, گامى نو در پاسخ به پرسش هاى جدید فلسفى برداشته و روشى را براى بازسازى اندیشه هاى فیلسوفان اسلامى در حوزه هاى جدید فلسفه, ارائه نماید.

چه چیز تابلوی ونوس بوتیچلی را زیبا می سازد؟ آیا می توانیم در بحث درباره ی آثار هنری از معنی و صدق سخن گوییم؟ آیا آگاهی از قصد هنرمند یا پدید آورنده برای درک یک اثر هنری لازم است یا هر اثر هنری، پس از آفریده شدن از آفریدگار خود مستقل می شود و بر پای خود می ایستد؟ هنگامی که یک اثر هنری را نقد می کند چه نوع داوری انجام می دهیم؟ آیا تفسیر ها و ارزیابی های نقادانه قابل توجیح و برهان پذیرند؟ آیا در نقد آثار هنری، مسائل اخلاقی و اجتماعی نیز بایسته ی توجهند؟ خانم آن شپرد، که از استادان طراز نخست رشته ی فلسفه ی هنر است، در این کتاب اساسی ترین و در عین حال پیچیده ترین مسائل مربوط به این رشته را طرح می کند و ژرف نگرانه به تجزیه و تحلیل مطالب مورد بحث می پردازد. نظریه های گوناگون را درباره ی ویژگی های مشترک هنر ها تشریح می کند و آراء و اندیشه های فیلسوفان بزرگ را که به تعبیر و تأویل آثار هنری روی کرده اند، با بیانی روشن به بحث و نقادی می کشد. از جمله موضوعات بسیار نکته آموز این کتاب تجزیه و تحلیل داوری های هنر شناختی است که هنگام رویارویی با هر اثر هنری مانند یک تابلوی نقاشی، یک بنای تاریخی، یک قطعه ی موسیقی یا یک اثر ادبی به عمل می آوریم.

در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی ـ تطبیقی بیان می‌کنیم که ابن‌سینا در نظام مابعدالطبیعی خود پیشرو الهیات فلسفی می‌باشد. وی با تحلیل عقلی وجود بما هو وجود، وجود واجب‌الوجود را اثبات می‌کند. سپس با تأمل در وجود واجب‌الوجود به اثبات صفات واجب و از تحلیل صفات واجب به اثبات افعال واجب‌الوجود می‌پردازد. با تکیه بر چنین رویکردی ضمن اینکه می‌توان الگوی فکری ابن‌سینا را در حوزه الهیات فلسفی مطرح کرد، به منتقدان فلسفه ابن‌سینا که وی را متکلم پنداشته یا فلسفه وی را صرفاً در چارچوب فلسفه ارسطو قرار می‌دهند، پاسخ داد. در آخر بررسی می‌شود که ابن‌سینا در سیر فلسفی خویش برای ارائه راه جدید در الهیات یعنی الهیات فلسفی تا چه اندازه مدیون فارابی است؟ و تا چه حدی در آرای خداشناختی هنری گنتی ـ فیلسوف مسیحی قرن سیزدهم ـ تأثیر گذاشته است؟

تعادل تراژیک در فلسفه هنر نیچه عبارت از جمع و تعادل بین امر دیونیزوسی و آپولونی است. امر دیونیزوسی نیرو و میل به یگانگی با امر خاستگاهی و آری­گویی به آن و امر آپولونی همین آری­گویی در قالب زندگی ا­ست. حرکت به سمت یکی شدن با اراده خاستگاهی به نحو دیونیزوسی در شعر حافظ و سنت عرفانی همان حالت سکر عارفانه است که با نماد می و ساقی معین می­شود. به نحو سنتی در عرفان حرکت به سمت یکی شدن با امر خاستگاهی و فنای در آن همواره ارزش مطلق است، اما امر تراژیک با این متفاوت است. امر تراژیک ضمن حفظ این میل، امر خاستگاهی را در تجلیات آن یعنی در طبیعت و زندگی و فردیت نیز جویا می­شود. تعادل تراژیک را باید آری­گویی به تمام ابعاد هستی دانست که این امر در شعر حافظ معادل «رضا» و حاصل «رندی» است. حافظ بر خلاف سنت عرفانی که یکسره سُکری یا صحوی یعنی در جهت فنای در خدا یا زهدِ ریایی یا آمیزه­ای بیروح از آنها قرار داشت راه حلی برای ماندن در عرصه­ تراژیک هستی ارائه داد تا نه در فنا، بلکه در رضا بر اساس «رندی»، از سرمستی حضور وجود بهره گیرد.

جستار حاضر تلاشی است برای نشان دادن چند پیوند احتمالی میان نحوه­ تفکر دلوز و شیوه­ کار هنرمندان مدرن و پست­مدرن. این قیاس در بستر ضد افلاطونگرایی دلوزی تعریف و تبیین می­شود تا ببینیم که آیا می­توان نسبتی برقرار کرد میان تلاش دلوز برای ضدیت با افلاطون­گرایی، خواست او مبنی بر ایجاد یک شیوه­ تفکر جدید، و آنچه هنرمندان مدرن در عمل انجام داده­اند یا خیر؟ در این مسیر پس از تعریف بعضی مفاهیم و نشان دادن اهمیت و کارکرد آنها در هنر مدرن، سعی خواهیم کرد رد پای همان مفاهیم را در اندیشه­ دلوزی نیز بیابیم. سپس ضدیت دلوز با افلاطون­گرایی را با تکیه بر مفهوم وانموده یا سیمولاکروم تبیین خواهیم کرد و به انتقاد بدیو به افلاطون­گرایی دلوز نیز به طور مختصر جواب خواهیم داد. در نهایت نیز نشان خواهیم داد که دلوز با تکیه بر این ضدیت و در واقع با استفاده از فرایند­هایی فکری که متأثر از نوع مواجهه­ هنرمندان پست­مدرن با موضوع کار خویش است، راه سومی را برای اندیشیدن به دنیای پر از تصویر معرفی می­کند؛ راهی که نه رأی به بازگشت و ارتجاع می­دهد و نه همچون بودریار آدمی را یکسر در جهانی آخرالزمانی که از تصاویر آگنده است به حال خود وامی­نهد.

هانا آرنت فیلسوفی سیاسی‌ای است که هنر را به عنوان امکانی برای تحقّق نوعی حیات سیاسی می‌فهمد و تلاش می‌کند تا با استفاده از مبنای رهایی‌بخشی به نام هنر، نوعی از حیات سیاسی را که به زعم او در دوران جدید مخدوش و مفقود شده احیا کند. با توجّه به آن‌که آرنت هرگز اثری مجزّا و مدوّن ذیل عنوان زیبایی‌شناسی سیاسی یا فلسفۀ هنر ننگاشته است، در این مقاله، با گردآوری، تدوین و بازاندیشی و تحلیل آرای پراکندۀ آرنت در کتب، مقالات، درس‌گفتارها و یادداشت‌های او، به نظریّۀ زیبایی‌شناسی آرنت که در افق نوعی فلسفۀ سیاسی طرح‌ریزی می‌شود، دست خواهیم یافت. مخدوش شدن و ناپدید شدن خاصیّت سیاسی حیات بشری در فلسفۀ آرنت پیوند و ارتباطی بسیار نزدیک به مخدوش شدن، گشت و استحاله حیطۀ عمومی دارد. از این رو، حیطۀ عمومی و برپا‌‌داشتن آن به نوعی آرمان فلسفۀ سیاسی آرنت به‌حساب می‌آید.

نوشتار حاضر از سه مقاله اعم از تالیف و ترجمه در حوزة هنر اسلامی تشکیل شده‌ است. مقالة نخست، اثر «زهرا رهنورد» بوده و «هنر اسلامی» نام دارد. وی در این مقاله ضمن مقایسة هنر اسلامی با هنر تائویی و هنر هند، هنر اسلامی را از آن دو برتر می‌شمارد. وی در ادامه مفهوم «رستگاری در هنر اسلامی» را بازگو می‌کند. آن‌گاه به خاستگاه شخصیت آفرینندة اثر (هنرمند) و بنیادهای نگرش اسلامی و نیز تصویری که هنرمند از جهان می‌سازد از جمله نگرش آیه‌ای و تسبیحی، تصویر ایده‌آل از جهان سرمدی، مدینة فاضله و نگرش او نسبت به مدل و انسان می‌پردازد. مقالة دوم، نوشتة محمد مددپور «صورت‌های خیالی در هنرهای سنتی و مدرن» نام دارد. وی در این مقاله ضمن تعریف خیال و صورت، ویژگی‌های خیال را برمی‌شمارد و در نهایت به این نتیجه می‌رسد که تنها فقره‌ای که انسان می‌تواند حقایق اعلا را دریابد و کشف شهود کند همین قوة خیال است. «نقش هنرهای زیبا در نظام آموزشی اسلام» اثر تیتوس بورکهارت و ترجمة سید محمد آوینی، عنوان مقالة سوم کتاب است. این مقاله با بررسی جایگاه هنر اسلامی در آموزش آکادمیک جدید آغاز گردیده و با موضوع و پیوند آن با صنایع سنتی ادامه یافته است. به زعم نویسندة مقاله: «بررسی هنر اسلامی اگر با فکر باز و فارغ از پیش‌داوری‌های متداول بعد از قرون وسطی انجام شود، راهی است برای نزدیک شدن به سوابق معنوی فرهنگ اسلامی. همین امر دربارة همة هنرهای سنتی، صدق می‌کند. آن‌چه باید از آن پرهیز شود بینش آکادمیکی است که به آثار هنری اعصار پیشین هم‌چون پدیده‌های تاریخی محض می‌نگرد که به گذشته تعلق دارند و با زندگی امروز پیوندی ندارند».

هدف این مقاله، بررسی ارتباط امر دیونیزوسی و آپولونی در فلسفة هنر نیچه با فلسفة شوپنهاور است. در این زمینه، ضمن بیان سابقة تفاسیر موجود در ارتباط امر دیونیزوسی و آپولونی با اراده، تصور، والا و زیبا، به بررسی نقاط قوّت و ضعف آن می‌پردازیم. سپس در بحثی تکمیلی و متفاوت با سنّت تفاسیر موجود، رابطة امر دیونیزوسی و آپولونی را در فلسفة اخلاق شوپنهاور جویا می‌شویم. در فلسفة اخلاق، شوپنهاور خودخواهی اراده را اساس عمدة اعمال اخلاقی ما در نظر می‌گیرد. او این خودخواهی را به خودخواهی غیر منفعطت‌طلبانه تعبیر می‌کند که شامل خودخواهی ارادة زندگی و خودخواهی به شکل شرارت محض است. از این نظر که خودخواهی اراده همان آری‌گویی به اراده است، نیچه آن‌ها را با تغییر ارزشگذاری، اساس فلسفة هنر خود قرار داده‌است و نام‌های دیونیزوسی و آپولونی را به آن‌ها داده‌است. این امر، خودخواهانه بودن اشعار دیونیزوسی آرخیلوخوس و نیز آپولونی بودن حماسة هومر (سرود خودخواهی آشیل در پوشش حماسه) را با قوّت تمام توجیه می‌کند و دلیلی محکم برای ارتباط امر دیونیزوسی و آپولونی با اخلاق شوپنهاور است. همچنین، ارتباط عمیق فلسفة نیچه را با اخلاق و ارزشگذاری که در همة زمینه‌ها وجود دارد، در زمینة هنر نشان می‌دهد. به این ترتیب، علاوه بر اراده، تصور، زیبا و والا در فلسفة اخلاق شوپنهاور، جوانب مختلف امر دیونیزوسی و آپولونی نیز آشکار می‌شود و ما را به تعریفی جامع از آن‌ها می‌رساند، البته تا جایی که به فلسفة شوپنهاور مربوط هستند.