جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با نزول وحی بر رسول گرامی اسلام (ص)، تمامی علوم به بحث و بررسی در ابعاد گوناگون آن پرداختند تا از ابعاد مختلف و در حد توان بشر، کلام الهی را مورد شناسایی قرار دهد. علم بلاغت که شامل معانی، بیان و بدیع می‌شود به دلیل غایت و هدفی که دارد (معرفت قرآن کریم) از اشرف علوم به حساب می‌آید. علم معانی، علمی است که متکلم را قادر می‌سازد تا آنچه در ذهن می‌پروراند به مخاطب القاء نماید. زیبایی‌های قرآن کریم از نظر این علم، مباحث متعددی را شامل می‌شود که می‌توان به احوال جمله‌های انشائیه اعم از طلبی و غیر طلبی به عنوان یکی از مقاصد آن اشاره نمود. این پژوهش به روش تحلیلی- توصیفی به بررسی و استخراج جملات انشائیه طلبی و غیر طلبی در سه جزء آخر قرآن پرداخته و اغراض ثانویه‌ای که در کتب بلاغی به آن اشاره شده را استخراج نموده است؛ علاوه بر آن به اغراض نویافته‌ای دست پیدا کرده، که کمتر در این کتب به آن اشاره شده است.

بررسی طرق قصر نشان داد که روش عطف به وسیله ادات "لیک، لیکن، اما و ولی" کاربردی در زبان فارسی ندارد. روش "نفی و استثنا" به وسیله ادات استثنای "جز، مگر، و الا" نیز جامع و کامل نیست؛ زیرا برخی از نمونه های قصر به وسیله ادات، در حالی صورت می‌گیرد که از فعل منفی و یا واژه نفی(نه) استفاده نشده است. به همین دلیل بهتر است به جای عنوان "نفی و استثنا" از عنوان "ادات قصر" که جامع‌تر است استفاده نماییم. علاوه بر ادات قصر، کلماتی چون "هم" درصورتی‌که مفید قطعیت باشد، و "تا" درصورتی‌که همراه با شرط باشد نیز به مثابه ادات قصر عمل می‌کند. ممکن است در متن یا سروده‌ای از ادات قصر استفاده شده باشد، اما از فحوای کلام معنای انحصار دریافت نشود؛ در نتیجه توجه به معنی و مفهوم جملات اهمیت ویژه‌ای دارد. با بررسی ساختار‌های دستوری، ساخت‌هایی را می‌یابیم که هرچند از ادات قصر "بس" و "تنها" استفاده کرده‌اند؛ اما نه تنها سبب انحصار نشده‌اند، بلکه به جمله معنای عمومیت‌داشتن نیز بخشیده‌اند. در این ساختارها ابتدا واژه نفی و سپس ادات "بس" یا "تنها" می‌آید که تاکید زیادی بر عدم انحصار دارد.استفاده از ادات حصر و قصر ساده‌ترین و آشکارترین شیوه حصر و قصر است. برخی معتقدند درصورتی‌که از ادات قصر استفاده نکنیم، مبالغه و تاکید بیشتر است. اما از 394 نمونه از ابیات شامل حصر و قصر در غزل سعدی 182 نمونه بدون ادات قصر، و 212 نمونه با ادات قصر بودند. با توجه به اینکه کاربرد ادات، بسیار فراوان است و شاعران بزرگی چون سعدی، از آن بسیار بهره برده‌اند، و حتی نمونه‌های بسیار زیبا و خیال‌انگیزِ قصر، با کمک ادات قصر ساخته شده‌اند، می‌توان گفت این سخن صحیح نیست. بررسی ادات قصر نشان داد که ادات "جز" با بیشترین کاربرد 93 مرتبه تکرار شده و پس از آن ادات "مگر" با بسامد 56 و ادات "الا" با بسامد 43 بالاترین فراوانی را داشتند.غرض‌های ثانوی جملات شامل حصر و قصر در غزل سعدی: 1- آرزو و تمنی 2- استرحام 3- پند و نصیحت 4- تحقیر غیرمقصور 5- مفاخره و خودستایی 6- تواضع و فروتنی 7- تعظیم 8- مبالغه و بزرگنمایی 9- حسرت و اندوه 10- حیرت و تعجب 11- عجز و ناتوانی 12- دعا 13- ادعا 14- عرض شکایت و گله‌مندی 15- تحقیر 16- بیان کم و کیف، است که در کتب بلاغت مغفول مانده است.

چکیدهعلوم بلاغی که مجموعه معانی، بیان و بدیع را در بر می گیرد؛ نقش مهمی در بیان کلام دارد. با توجه به قواعد و اصول علم معانی، جمله ها به دو بخش خبری و انشائی تقسیم می شود و غرض اصلی (اولیه) یا غرض های ثانویه را می رساند. با توجه به این که تمام جمله ها در انتقال مفاهیم اهمیت ویژه ای دارند و در مورد آن ها، جای تأمل و بررسی وجود دارد؛ این پژوهش به بخش جمله های خبری و اغراض ثانویه آن پرداخته است.در این پژوهش تلاش بر این است تا با بررسی توصیفی و تحلیلی جمله های خبری در پنجاه خطبه اول نهج البلاغه استخراج و از منظر اغراض ثانویه خبر که یکی از مباحث علم معانی است مورد بررسی قرار گیرد و نشان داده می شود که اغراض خبر منحصر به موارد مذکور در کتب بلاغی نیست و این اغراض را می توان به گونه های دیگر نیز تقسیم بندی کرد. بر این مبنا پژوهش در سه فصل دسته بندی شده که در فصل اول به نظر بلاغت پژوهان در مورد اغراض جملات خبری و انواع آن، فصل دوم به بررسی جملات خبری در پنجاه خطبه اول نهج البلاغه و در فصل سوم به اغراض نو یافته پرداخته شده است.

طباق یکی از آرایه‌ها و فنون بدیعی است که در بلاغت قدیم و جدید مورد توجه پژوهشگران بوده است. این صنعت که در کتاب‌های نقد و بلاغت قدیم با نام‌های گوناگونی هم‌چون مطابقه، تطابق، تطبیق و تکافو شناخته شده است امروزه با نام طباق و تضاد شناخته می‌شود‌. می‌توان گفت در کنار این فن ادبی، متناقض‌نما نیز به عنوان یکی از جذاب‌ترین و پردامنه‌ترین مباحث زیبایی‌شناسیِ متن جایگاهی ویژه یافته است. بهره‌گیری از تعبیر متناقض‌نما از عالیترین شیوه‌های آشنایی‌زدایی هنری به ‌شمار می‌رود، که موجب دور شدن از حالت عادی و در نهایت برجسته سازی کلام و تأثیر گذاری چشمگیر بر مخاطب می‌گردد.از جمله متونی که شگرد متناقض‌نما و آرایه تضاد در آن بسامدی قابل توجه و اثر گذاری دارد کتاب نهج البلاغه است. این متن که صرف نظر از بعد دینی خود، اهل ذوق و بلاغت را شیفته بیان و اسلوب خود کرده، قابلیت آن را دارد که از این دیدگاه نیز مورد بررسی و کاوش قرار گیرد. پژوهش حاضر با نگاهی گذرا به بلاغت نهج البلاغه و بررسی معنای لغوی و اصطلاحی طباق و پس از آن فن متناقض‌نما به پیشینه و کارکرد این دو فن می‌پردازد و سپس به ارائه و تحلیل نمونه‌های موجود از این دو صنعت در کتاب گران‌سنگ نهج البلاغه روی می‌آورد.با توجه به کارکرد طباق و متناقض‌نما در نهج البلاغه می‌توان این‌گونه بیان کرد که حضرت علی (ع) از این فنون به خوبی در کلام خویش استفاده نموده است. چنین استنباط می‌شود که هرگاه حضرت علی (ع) قصد روشنگری در مورد دنیا و یا ایجاد معرفت الهی در مردم را داشته، از این فنون بهره بیشتری برده‌ است. می‌توان یکی از علت‌های گزینش این گونه بیان، در موضوعات پیش‌گفته را دو بعدی بودن دنیا و عدم شناخت حضرت حق با حواس ظاهری دانست.

استثناء، یکی از مباحث علم نحو است که با توجه به اسرار و رموز نهفته در آن، جایگاه ویژه ای را در قرآن به خود اختصاص داده است . اندیشمندان و صاحب نظرانِ علم بلاغت نیز آن را به عنوان یکی از شگردهای ایجاز و اختصاص در کلام برشمرده و از زوایای مختلف به بحث و بررسی در اسلوب آن پرداخته اند . رساله ای که هم اکنون با عنوان «جلوه های زیباشناختی استثناء در قرآن کریم» ارائه گردیده، پژوهشی است در خصوص جنبه های بلاغی استثناء در آیات شریفه قرآن . تحقیق حاضر، در پنج فصل تنظیم شده که در فصل اول به منظور آشنایی خواننده با ماهیت رساله، به مباحثی در خصوص زیبایی شناسی اشاره شده است . فصل دوم، بر اساس نیاز هر پژوهش به پیشینه تحقیقاتی، به تاریخچه ی بلاغت و اهمیّت آن از دیدگاه بزرگان اختصاص داده شده است . در فصل سوم (به عنوان پایه و اساس فصل بعد)، قواعد و اصول استثناء به طور موجز و مکفی به همراه تعاریفی از مفاهیم آن، بیان گردیده است . فصل چهارم، بخش اصلی رساله بوده و مشتمل بر شواهد استثناء در آیات قرآن کریم است؛ که هر آیه از نظر علم نحو و بلاغت، و با توجه به کتب تفسیر بررسی شده است. در این راستا استثناءاتی مشاهده گردید که توسط ادات مشهور صورت نگرفته بودند؛ لذا این موارد شاذ، با عنوان «استثناءات استثناء» در فصل پنجم جمع آوری شده است . اغراض استثناء در قرآن عبارتند از: ارشاد، استهزاء و کنایه، توصیف و بیان حال، رد و انکار مخاطب، تبیین و روشنگری، تذکر و آگاهی، و هشدار و گوشزد، تهدید و انذار، تسلی خاطر،بیان حکم، دفع توهم، تاکید، تتمیم و تعلیل، توبیخ و تحقیر، تبرئه، مبالغه، مدح وذم، بشارت، اعتذار، تقریر و تضرع، دریغ و حسرت، تشویق، تعجب، تعظیم و تکریم .

‏ماهیّت فرا زمینی تجربه‌های عرفانی، عارف را دچار وجد و هیجان می‌کند؛ بنابراین عارفان برای تعلیم و بیان تجربیّات خود ‏ناگزیرند از زبان خاصّی استفاده کنند که آن را زبان عرفانی می‌نامند. زبان عرفانی، از دیدگاه‌های مختلف قابل بررسی است و ‏عناصر متعدّدی در شکل‌گیری آن نقش دارد. بلاغت از جمله عناصر موثر زبان عرفانی فارسی است.‏موضوع علم معانی بررسی انواع جمله‌ از جهت معانی ثانوی آن‌ است. این علم، کلام را به خبر و انشاء تقسیم و میزان اثر ‏گذاری آن را بر مخاطبان تعیین می‌کند، از این رو به کمک قواعد و اصول آن می‌توان نقش و تأثیر انواع جمله را در انتقال ‏پیام، بررسی کرد.‏این پژوهش بر آن است که نقش انشاء را در تعلیم اندیشه‌ها و بیان تجربیّات عرفانی، بررسی و تحلیل کند. آثار عین‌القضات ‏همدانی، از مهم‌ترین متون تعلیمی و عرفانی ادبیات فارسی است. جمله‌های انشایی و معانی ثانوی در این متون نقش مهمّی ‏دارد، از این رو آثار این عارف بزرگ، برای تحقیق در این باب برگزیده شد.‏

هدف اين تحقيق، مقايسه‌‌ بين آراء بلاغت‌پژوهان زبان عربی و زبان‌شناسان درباره معانی اصلی و فرعی انواع انشای طلبی (استفهام، امر، نهی، ندا و تمنی) است. بدين منظور نخست از يک سو نظرات زبان‌شناسان در اين مقوله در شاخه کاربردشناسی زبان و مبحث کنش‌های گفتاری مورد بررسی قرار گرفت و از ديگر سو ديدگاه بلاغت‌پژوهان در اين باره در شاخه علم معانی مورد مطالعه قرار گرفت. پس از جمع‌آوری و تحليل نظرات هر دو گروه در باره اين موضوع، به منظور درک تفاوت‌ها و شباهت‌های آن‌ها مقايسه‌ای صورت گرفت که نتايج حاصل از آن حاکی از وجود شباهت‌های عمده‌ای بين نظرات اين دو گروه است، از جمله تقسيم کلام به خبر و انشا، توجه به معانی غير مستقيم انشا و غيره، و اين خود دليلی است بر تأثيرپذيری زبان‌شناسان معاصر از بلاغت‌پژوهان قديم. اما با اين وجود، نمی‌توان پاره‌ای از تفاوت‌های موجود بين اين نظرات، از جمله تفاوت در حوزه کار اين دو گروه را که گاه حاکی از نوآوری زبان‌شناسان در اين مقوله و توجه آنان به ابعاد ديگری از انشای طلبی است، انکار کرد. از ديگر نتايج حاصل از اين تحقيق که در واقع يکی از کاربردهای آن به شمار می‌رود، ارائه راهکارهايی برای برقراری يک ارتباط دوسويه موفق ميان گوينده و شنونده و هم‌چنين راهکارهايی برای فهم بهتر متونی است که در آن يکی از انواع انشای طلبی به کار رفته است.

چکیدهبررسی سبک شناختی در سوره ی انعامبه کوششسمانه قلاوندسبک شناسی یکی از شاخه های نقد ادبی است که از دانش زبانشناسی و بلاغت درتحلیل متن بهره می جوید و در بررسی نقدی و ادبی اثر برسه عنصر اصلی متن، نویسنده و مخاطب تکیه می کند. با توجه به اینکه سوره های قرآنی از فنی ترین متن های ادبی هستند، بهترین متن ها برای بررسی سبک شناختی هستند و سوره ی انعام به دلیل اینکه یک تابلوی زیبا از تصویرپردازی و انتخاب واژگان مناسب با بافت متن هست موضوع این پژوهش قرار گرفت. روش پژوهش هم روش تحلیلی توصیفی انتخاب شد.پژوهش حاضر پس از مقدمه به بررسی مبانی نظری سبک شناسی(الأسلوبیه) پرداخته و در آن از تاریخچه مطالعات سبک شناسی، تعریف سبک شناسی و ارتباط آن با بلاغت و نقد ادبی و علم زبانشناسی و روش های مشهور تحلیل سبک شناختی سخن به میان آورده است. در فصل سوم و چهارم به بررسی سبک شناسی سوره ی انعام پرداخته شده است. در این دو فصل از پیوندهای دلالی میان واژگان و عبارات که شامل چند معنایی و تقابل بین واژگان و بافت متن هست سخن رانده شده است. و نیز به بررسی سبک شناسی بلاغی در سوره پرداخته شده است که در آن از ظواهر سبک شناختی، سبک شناختی تصویر و بدیع و در پایان هم از هماهنگی فنی و موضوعی در سوره سخن گفته شده است.این سوره تابلویی زیبا از هنرنمایی زبانی و تصویری در کلام قرآنی است، این هنرنمایی فنی و زبانی در خدمت هدف دینی سوره بیان اصول سه گانه ی عقیده،توحید، نبوت و معاد قرار گرفته است. تکرار اولین ویژگیسبک شناختی در سوره است که به عنوان ابزاری برای تأکید توحید و یگانگی خداوند و دعوت مخاطب به سوی راه رستگاری به کار برده شده است. دومین ویژگی سبک‌شناختی تقابل و تضاد در سوره است که در قالب تضاد واژگان و تصویرهای ادبی در سوره نمودار می شود و سومین ویژگی هم کاربرد تصویرهای تشبیهی در سوره است که بیشتر این تشبیه هابه دلیل هماهنگی با روحیه و فکر مخاطب، ساده و محسوس است. و چهارمین ویژگی بارز سبک شناختی در سوره فواصل قرآنی آهنگین در سوره است که متناسب با وحدت موضوعی و موسیقیایی در سوره تکرار می‌شود.

فن بلاغی «إطناب» یکی از فنون «علم معانی» است که در انواع گوناگون در آیات قرآن به ویژه آیات مربوط به قصه‌های انبیاء به‌کار رفته است. از یک سو، محل نزول اکثر قصه‌های قرآن شهر مکه بوده و اقتضای فضای نزول و نیز رویکرد عام دانشمندان بلاغی عرب بر شیوه اختصارگویی بوده است. از سویی دیگر، هندسه و چینش حروف، کلمات و آیات قرآن بر مبنای نظام و ساختی دقیق استوار شده و وجود قصه در قرآن، نشانگر توجه خداوند به رسوخ پیام خویش در جان و روان مخاطب است. بنابراین، تنها هدف باری تعالی در به کارگیری فن إطناب، آراستگی کلام خویش نبوده است.پژوهشهای بلاغی پیشین، تنها به جمع‌آوری و ذکر شواهد قرآنی درباره موضوع إطناب پرداخته‌اند. در پژوهش حاضر، تلاش شد تا با بررسی موارد دخیل بر فهم و تفسیر إطناب یعنی شرایط و حال مخاطبِ کلامِ قرآن و نیز نظام چینش و نشست کلمه‌ها و جمله‌ها و در واقع سیاق، و کنکاش در کتابهای بلاغی و تفاسیر قرآن، به نکات ارزنـده و آموزه‌های گران دینی ـ که هدف اصلی حق تعالی از به کار گیری إطناب را شامل می‌شود ـ در 5 قصه منتخب(قصه آدم، نوح، ابراهیم، موسی و سلیمان:) دست یافته شود. در ادامه یافته‌های این پژوهش، دانسته شد که برای رسوخ باورهای دینی آیین نوپای توحیدی در دل مخاطبان مکّی، گاه إطناب بر إیجاز و اختصارگویی برتری داده شده است. نیز در بسیاری مواضع، موارد مختلف إطناب چون إعتراض، تذییل، تعلیل و ... به صورت تأکید (نوع دیگری از إطناب) بیان شده که متناسب با حال و شرایط اهل مکه در إنکار و مقاومت با دین مبین اسلام بوده است و گاه استفاده از چند نوع إطناب، برای بیان یک معنا و آموزه‌ای واحد و پرهیز از تکرار ملال آور سخن به یک شیوه بوده و این گوناگـونی بیان به آیات قرآن جلوه-ای زیبا و هنری بخشیده است.

در کلام الهی که از لحاظ بلاغت بی همتاست، کاربرد هر واژه و ساختار در هر یک از آیات بر اساس حکمت و بیانگر لطائف و دقائقی است که بدون علم به ظرائف واژگان و نکات بسیار دقیق ساختارها، دستیابی به معنای والای این کلام متعالی ممکن نیست. حصر که یکی از مباحث دانش معانی در علم بلاغت استو به مفهوم اختصاص دادن چیزی به چیز دیگر به شیوه ای خاص می باشد، شامل اقسام و شیوهای متفاوتی است که هر یک ساختار خاص خود را داشته و کاربرد هر قسم و هر شیوه از آن در هر یک از آیات، هدف ویژه ای در بر دارد.موضوع این رساله بررسی ظرافتهای ساختاری و معنایی آیات در بردارنده حصر در جزء 29 و 30 قرآن کریم است.فصل اول این رساله به کلیات تحقیق از قبیل چکیده، بیان مسئله، اهداف، سوالات، پیشینه، فرضیه تحقیق وروش تحقیق پرداخته است.در فصل دوم مشخصات کلی حصر از جمله مفهوم لغوی و اصطلاحی و اهداف کاربرد آن بیان شده و اقسامحصر از جمله حصر حقیقی و غیر حقیقی، تحقیقی و مبالغه ای، موصوف در صفت، صفت در موصوف، افراد، قلب و تعیین و همچنین شیوه های مختلف حصر از قبیل عطف به لا، لکن و بل، نفی و استثناء، إنما، تقدیم ما حقه التأخیر، ضمیر فصل، تعریف مسند و مسندالیه و شیوه های غیر معمول حصر، به همراه نمونه آیات الهی و با استناد به تفاسیر و کتب بلاغی تبیین گردیده است و برخی نظرات جمهوربلاغیون و مفسرین از جمله اختصاص اقسام افراد، قلب و تعیین به حصر اضافی نقد گردیده است زیرا بررسی برخی آیات دربردارنده حصر حقیقی نشان می دهد که حصر حقیقی نیز در برخی موارد قابل تقسیم به اقسام افراد، قلب و تعیین می باشد. فصل سوم به بررسی آیات دربردارنده حصر در جزء 29 و 30 قرآن کریم پرداخته و ظرافتهای ساختاری و معنایی حصر در این آیات را بیان داشته است.فصل چهارم به بیان نتایج تحقیق از جمله تأثیر کاربرد حصر در تعالی مفاهیم آیات و تفاوت برداشت تفاسیر ادبی و بلاغی از این آیات و همچنین تأثیر کاربرد شیوه های متفاوت حصر در ایجاد سبک بلاغی متفاوت در جزء 29 و 30 قرآن کریم پرداخته است.