جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه یکی از دغدغه­های پژوهشگران حوزه حدیث و تاریخ حدیث، اثبات ابتنای آثار متأخر، بر منابع مکتوب متقدم است. با اثبات این موضوع، مکتوبات روایی موجود از اعتبار زیادی برخوردار خواهند شد. در این مقاله سعی بر آن است که ابتنای کتاب کفایه الاثر نگاشته علی بن محمد بن علی خزاز قمی رازی در اواخر قرن چهارم بر آثار شیخ صدوق اثبات شود. بدین وسیله میزان اعتبار این کتاب در حد اثری که مبتنی بر نقل مکتوب است و از آسیب­های نقل شفاهی مصون مانده است، بالا می­رود. در این مقاله با تطبیق روایات کتاب کفایه الاثر با کتب شیخ صدوق، ملاحظه شد که از میان بیست و نه روایت که از شیخ صدوق نقل شده است، بیست و هفت روایت با میانگین شباهت نود و هشت و نیم درصد، در سه کتاب کمال الدین، عیون اخبار الرضا7 و الخصال موجود است. توجه به درصد شباهت روایات ما را به این نتیجه می­رساند که مرحوم خزّاز قمّی این روایات را از کتاب­های مرحوم صدوق نقل نموده و صرفاً نقل شفاهی راویات نمی­باشد.

«اندیشه‌ هاى کلامى شیخ مفید» حاصل تحقیقى است که مارتین مکدرموت درباره یکى از محدثان و فقها و متکلمان بزرگ شیعه امامیه، یعنى ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان الحارثى بغدادى (متوفى 413) ملقب به ابن المعلّم و مشهور به شیخ مفید به عمل آورده است. این اثر رساله دکتراى مؤلف بوده است که در سال 1978 ضمن سلسله کتاب‌ هاى دانش ایرانى در بیروت به چاپ رسیده است. مؤلف پس از یک مقدمه که در آن به معرفى شیخ مفید و آثار و مقام او در تاریخ علم کلام پرداخته، مطالعات تطبیقى خود را بر سه بخش تقسیم کرده است. در بخش اول آراء شیخ مفید تشریح و با آراء معتزله مقایسه شده است. در بخش دوم آراء شیخ با آراء و نظریات استادش ابن بابویه قمى و در بخش سوم با آراء شاگرد او، سید مرتضى، مقایسه شده است. بخش اول، که در واقع قسمت اعظم کتاب را تشکیل مى‌ دهد، مشتمل بر یازده فصل است. آراء شیخ مفید درباره مسائل مختلف علم کلام در ضمن فصول این بخش تشریح شده و در عین حال با آراء معتزله مقایسه شده است. مکدرموت، شیخ مفید را وارث دو مذهب کلامى مى‌ داند، یکى مذهب امامیه که توسط خاندان شیعه نوبختى پرورش یافته و دیگر مذهب کلامى معتزله. در بخش دوم، مؤلف سعى کرده است، آراء خود را با آراء استادش ابن بابویه قمى مقایسه کند. در این بخش همه آراء ابن بابویه خلاصه نشده است. مؤلف کوشیده است مواردى را که شیخ مفید و ابن بابویه با هم اختلاف داشته‌ اند، انتخاب و آن ها را تحلیل کند. حاصل مقایسه‌ اى که مؤلف در این بخش کرده، این است که «ابن بابویه محدثى است که بسیارى از آراء او با آراء معتزله موافق است. اما شیخ مفید متکلّمى است که در عین حال محدّث نیز هست و آراء او اگر چه اساسا شبیه به آراء ابن بابویه است، در جهت مذهب معتزله پیش مى‌ رود» سومین و آخرین بخش کتاب به مقایسه آراء شیخ مفید و شاگردش سید مرتضى اختصاص دارد. در این بخش که کوتاه‌ ترین بخش‌ هاى کتاب است، مؤلف آراء سید مرتضى را درباره مسائلى که در بخش اول به تفصیل شرح داده است، اجمالا بیان می کند.

در حال حاضر چیستی و چگونگی به کاربندی «روش تحلیلی» به عنوان یکی از روش‌های تحقیق، برای فراگیران و نوپژوهان رشته‌های الهیات و معارف قرآن و حدیث دغدغه‌ای جدی است؛ حال آن که این روش از دیرباز در متون و دانش‌های کلام، فلسفه و فقه مورد استفاده بوده‌است. در مقالۀ پیش‌رو برای توضیح و شناساندن این مفهوم (تحلیل) از دو شیوۀ تعریف مفهومی (بحث نظری در باب چیستی روش تحلیلی) و تعریف بالاشاره (ارجاع مستقیم یا نشان دادن نمونه‌های عینی از تحلیل در متون حدیثی) بهره بُرده شده‌است. در «روش تحلیلی» که متکی بر فعالیت و خلاقیت ذهنی پژوهشگر است، تلاش می‌شود تا مدعایِ کلی یک گزاره تجزیه شده و احتمالات مختلف درباره معنای دقیق هر جُزء و به تَبَع آن معنای کلی و راستین مدعای کلی گزاره تعیین شود. برای نمونه و رعایت حال مخاطبان [دانش‌پژوهان معارف دینی]، متنی از شیخ صدوق انتخاب شده است. صدوق که بیشتر به عنوان یک مُحدِّث شناسانده می‌شود، در دفاع از آموزه‌ امامت و ولایت علی (علیه‌السلام) به عنوان یک اندیشه-ورز و متکلِّم امامی حضور یافته و با استفاده از روش تحلیلی در تفسیر دو حدیث «ولایت و منزلت» در کتاب معانی الاخبار می‌کوشد تا مضمون اصلی این دو حدیث را که همان ولایت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام است، اثبات نماید.

از ویژگی بارز احادیث شیعه انتقال مکتوب آن‏ها ‏است. از این رو یکی از روش‏های اعتبارسنجی نزد قدما، بررسی منابع حدیثی بوده است. شناخت روش‏های موجود در این نوع از اعتبارسنجی، نیازمند بررسی عملکرد قدما است. در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به ارائه روش‏هایی در تشخیص منابع مکتوب شیخ صدوق و نوع تعامل وی با این آثار پرداخته شده است. اعتبارسنجی شیخ صدوق در حوزه مکتوبات حدیثی قابل تقسیم به سه دسته‏اند: قبول اجمالی مصدر حدیثی، طرد تمام کتاب و قبول بخشی از آثار. در این تقسیم‏بندی‏ها عواملی مانند شناسایی صحت و سقم انتساب کتاب به نویسنده، مشایخ صاحب کتاب، نوع محتوای کتاب، روش تحمل و انتقال کتاب، میزان اعتبار نسخه کتاب و شخصیت راوی کتاب دخیل بوده است. به نظر می‏رسد عوامل مؤثر بر این دسته‏بندی‏ها بر سایر قدما نیز صدق ‏کند.

رساله پیش‌‌رو با عنوان «مقایسه و ارزیابی آرای کلامی شیخ صدوق و شیخ مفید» سعی کرده تا به شیوه مقایسه‌ای، زمینه‌ای برای درک اختلاف نظرهای آن دو فراهم آورد. صدوق و مفید از متکلمان ممتاز امامیه هستند که تبیین آموزه‌های اعتقادی امامیه مورد اهتمام آنها بوده است. از این‌رو، بازخوانی اندیشه‌ورزی آن دو بر اساس مبانی فکری‌شان و آسیب‌شناسی روش کلامی آنها، نقش عمده‌ای در نشان‌دادن کلام‌ورزی اصیل امامیه و ترسیم الگویی صحیح در این مسیر خواهد داشت. این دو در مقام نظر مبانی معرفت‌شناختی یکسانی دارند و عقل و نقل معتبر را به عنوان منبع معرفت دینی می‌پذیرند، ولی در مقام عمل صدوق به نقل اهمیّت زیادی می‌دهد تا جایی که در برخی موارد به «خبر واحد» نیز استناد می‌کند و مفید تاکید زیادی بر عقل دارد به نحوی که در مواردی مفاد اخبار متواتر را نمی‌پذیرد. آن دو در مبانی انسان‌شناختی نیز با اینکه انسان را مرکّب از روح و بدن و روح را جزء سازنده حقیقت انسان می‌دانند، اما صدوق به خلقت روح پیش از بدن معتقد است و مفید منکر وجود روح پیش از بدن است. با این حال، این دو در مبانی هستی‌شناختی و ارزش‌شناختی اتفاق نظر دارند. موجودات نظام هستی را به حادث و قدیم تقسیم کرده و نظام حاکم بر هستی را بر اساس حدوث تبیین می‌کنند. همچنین در مباحث ارزش‌شناختی حسن و قبح افعال را عقلی می‌دانند و عدل الهی را بر مبنای آن تبیین می‌نمایند. نتیجه تحقیق آن است که آن دو، در اکثر مبانی فکری و به تبع در غالب مسائل کلامی اتفاق نظر دارند و اختلاف آن دو، تفاوت روشی است. از این‌رو، با آسیب‌شناسی روش کلامی آنها، روش دیگری مبتنی بر تعامل عقل و نقل پیشنهاد می‌شود که در آن عقل و نقل در جایگاه مقتضی خودشان قرار می‌گیرند.

تکفیر در ادیان الهی از جمله اسلام به معنای نسبت کفر دادن به فرد یا افرادی، و نفی ایمان آن‌ها بر اساس انگیزه‌ها و روش‌های مختلف می‌باشد که الزامات و پیامدهای خاص خود را دارد. در اسلام یکی از مسائل مطرح در علم کلام و علم فقه مقوله‌ی تکفیر است که از صدر اسلام تا به حال مورد منازعه‌ی علمی و نظری بوده و هست، فرق مختلف اسلامی در خصوص این مسأله اشتراکات و افتراقاتی داشته و دارند و امروزه علاوه بر وجوه اعتقادی و فقهی رنگ سیاسی و جناحی به صورت افراطی به خود گرفته است، که امروزه به معضل و مشکلی مهم و سرنوشت‌ساز برای مسلمانان جهان تبدیل شده و باعث اختلاف میان آن‌ها و تضعیف مسلمانان گردیده است، در این تحقیق سؤال اساسی آن است که به طور مشخص و معین نقاط اشتراک و افتراق شخصیت‌هایی محوری از شیعه مثل شیخ صدوق و و شیخ مفید و افرادی شاخص از دانشمندان سنی مثل ابوحنیفه و ابن تیمیه در خصوص موضوع و مسأله‌ی تکفیر کدامند؟ برای پاسخ به این سؤال با شیوه‌ی گردآوری اسنادی و کتابخانه‌ای و روش تحقیق توصیفی و تحلیلی و تطبیقی، منابع و آثار اشخاص مذکور و نظرات و دیدگاه‌های آن‌‌ها و شارحین آثارشان مورد مطالعه و دقت ونقد و بررسی قرار گرفته و نتیجه این شده است، که در نظر و آثار و منابع دست اول مربوط به اندیشمندان فوق الإشاره، صرف اقرار و اظهار به شهادتین، کفایت به اسلام نموده و مشمول کفر نمی‌گردد و در مصادیق کفر با هم اشتراک نظر دارند (نفی ضرورت دینی)؛ اما در مقام اعمال و رفتارهای شرعی و عبادی با هم اختلافاتی دارند که مورد سوء استفاده‌ی بعضی از انسان‌ها و گروه‌های مغرض و جاهل و دشمنان اسلام قرار گرفته است، بر همین اساس تقویت اشتراکات مذاهب در این زمینه بیش از پیش ضروری به نظر می‌رسد.