جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمد عابد الجابری، فیلسوف پرآوازه مراکش، با تألیفات بسیار خود در حوزه‌های متعدد علوم انسانی توانست جایگاه قابل‌توجهی در جهان عرب و بخش‌هایی از جهان غرب به دست آورد. وی معتقد بود جهان عرب از قرون طلایی ابتدایی خود بسیار فاصله گرفته و در بحران‌های اخلاقی و فرهنگی و اقتصادی غوطه‌ور است؛ از این رو با بررسی میراث‌های پنج‌گانه ایرانی و یونانی و صوفیانه و اسلامی خالص و عربی خالص نتیجه گرفت که تمام عقب‌ماندگی‌های جهان عرب ریشه در تفکرات میراث ایرانی (اردشیر) دارد که در قالب آموزه‌های دو مذهب ساختگی تشیع و تصوف، به مانند دو تیغه قیچی، اخلاق عربی را به تباهی کشاندند. در این مقاله پس از گزارشِ اجمالی از ادعاهای جابری درباره تصوف ــ از جمله ریشه داشتن زهد صوفیان در دنیاگریزی مانویان و پیوند میان تصوف و تشیع و ریشه داشتن ولایت صوفیانه در ولایت و امامت شیعی و تأثیر میراث ایرانی در احوال و مقامات صوفیه و چگونگی تأثیر آنها در اخلاق عربی ــ این ادعاها را بررسی و نقد می‌کنیم.

با افزایش کرسی‌های شیعه‌شناسی در محافل علمی و دانشگاهی‌، اهمیت مطالعه پیرامون این آیین، دوچندان شده است؛ به‌ویژه طی دهه‌های اخیر و پس از انقلاب اسلامی در ایران و هویدا گشتن ظرفیت‌های بالقوه موجود در تشیع‌، پژوهش‌های بی‌شماری به این موضوع اختصاص یافته است‌. در این پرتو، پژوهش حاضر در نظر دارد با رویکرد توصیفی (روش) و از رهگذر گفتمان‌های موجود در باره وضعیت شیعیان و مسائل سیاسی ـ اجتماعی آنها، به مطالعه یک جمعیت بالقوه فعال شیعی در کشور تاریخی مراکش (مغرب عربی) بپردازد و به این پرسش اساسی پاسخ گوید که سیر تطور تاریخی تشیع در این کشور تاریخی، چگونه بوده است؟ پس از بررسی سابقه تشیع و چگونگی تأسیس دولت شیعی ادریسیان در این کشور در سال 172ق‌، به وضعیت شیعیان در مغرب معاصر پرداخته شده و به گونه‌ای ملموس و با ذکر نمادهای امروزی و عرضه فعالیت‌های اجتماعی، اثبات گردید که آموزه‌های شیعی، بخش عمده‌ای از فرهنگ شفاهی مردم این کشور را تشکیل می‌دهد. پس از آن، عوامل ترویج تشیع در این کشور در قالب 5 محور، یعنی: دولت ادریسیان، انقلاب اسلامی ایران‌، شبکه‌های نوین ارتباطی‌، مستبصران مغربی و فعالیت مؤسسات فرهنگی، مورد بررسی قرار گرفته و در انتها، آینده شیعیان در پرتو فعالیت‌های آنان و تحولات منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا مورد تجزیه و تحلیل واقع شده است.

صفویان نخستین سلسله­ حکومتی ایران بودند که توانستند ترکیبی پررنگ و نتیجه­بخش بین تصوف و تشیع ایجاد نموده و شالوده حکومت خود را بر آن قرار دهند. در پیدایش و قدرت­یابی صفویه، علاوه بر تشیع و تصوف و پیوند آن دو، مسألة آناتولی، خانقاه اردبیل و قزلباشان نقش مؤثری داشت. صفویان قبل از آن‌که باورهای شیعی را در خدمت اهداف سیاسی خود گیرند و گرایش­های سیاسی از خود نشان دهند، در عالم تصوف سیر می­کردند. قزلباشان که در ابتدا مترادف با صوفی بودند، در تثبیت حکومت صفوی نقش اساسی ایفا نمودند و نفوذ همه‌جانبه­ای در حکومت صفویه داشتند که با ورود علمای جبل‌عامل در عصر طهماسب یکم، رابطه مریدی و مرادی به رابطة شرعی بدل گردید و از نفوذ صوفیان کاسته شد و در نتیجه، درگیری بین اهل طریقت و شریعت آغاز گردید که در عهد شاهان صفوی تا حدی محسوس نبود، اما بعدها روند تصوف­زدایی شدت گرفت و حتی تعداد زیادی از صوفیان، نفی ­بلد شدند که علل این درگیری را در عملکرد صوفیان می­توان جست‌وجو کرد. در این پژوهش، برآنیم تا با روش تاریخی و توصیفی ـ تحلیلی، ابعاد این مسأله را واکاوی کنیم.

مقالۀ حاضر به بررسی نقش مدارس در گسترش تشیع در ایران عصر صفوی پرداخته است و هدف آن نشان دادن تأثیر مدرسه بر روند گسترش تشیع دوازده امامی در ایران است. احداث مدارس در عصر صفوی از رشد صعودی و از حمایت حکومت صفوی برخوردار بود. در وقف نامه های مدارس به ویژه مدارسی که از موقوفات و امکانات مالی بیشتری برخوردار بودند، به برگزاری شعائر مذهبی شیعه توجه می شد. مدارس در این دوره تا حد ممکن به مذهب رسمی کشور و معارف شیعه اختصاص داشت. مدرسه از طریق تعلیم یافتگان خود نقش مهمی را در ترویج و گسترش تشیع در جامعه ایفا کرد. آنان پس از تعلیم در مدارس به ویژه مدارس شهرهای بزرگ در سمت های مختلف رسمی و غیررسمی در تثبیت و گسترش تشیع تأثیرگذار بودند.

به رغم آن­که تشیع، به واسطة نگاهِ متفاوت به حاکمیت جامعه اسلامی، همواره با مخالفت دستگاه خلافت مواجه بود و برخی از معتقدان بدان مذهب نیز زیر آزار و شکنجه و تعقیب قرار داشتند، در طول سده‌های نخستین اسلامی، تفکر شیعی در نقاط متعددی از قلمرو اسلامی از جمله ماوراءالنهر گسترش یافت. این مقاله ضمن بازکاوی زمینه‌ها و عوامل، چرایی و چگونگی نفوذ تشیع در ماوراءالنهر در عهد سامانیان را بررسی می‌کند. این مقاله، نشان می­دهد که موقعیت جغرافیایی ـ فرهنگی ماوراءالنهر و تسامح مذهبی سامانیان، زمینه جذب شیعیان امامی را در طول قرن سوم فراهم آورد و در اوایل قرن چهارم، ماوراء‌النهر به یکی از مهم‌ترین کانون‌های فرهنگی شیعیان امامی مبدل شد. از اواسط قرن چهارم، در نتیجة غلبة آل‌بویه بر بغداد و منازعات مذهبی کرامیه و ماتریدیان با شیعیان، به تدریج این کانون از رونق افتاد و شیعیان به نقاط دیگر کوچ کردند.

مصائب پیاپی در پی هجوم چنگیز و تیمور، باعث شد تا مردم، جذب نحله‌هایی شوند که یا به انزوا گرایش داشتند و یا به انقلاب. هر دوی این پدیده‌ها، گونه‌ای از اعتراض به وضع موجود بودند که یکی راه‌حل شخصی و دیگری راه‌حل اجتماعی را پیشنهاد می‌دادند. جریان‌های تشیع و تصوف، به مرور از تقیه و عزلت بیرون آمدند و با یافتن نقاطی مشترک، به یکدیگر نزدیک شدند. موضوعی که گرایش به انقلاب را بیش‌تر می‌کرد، احقاق حق این نیروهای سرکوب‌شده در تاریخ بود که از تجارب شیعه در انقلابی‌گری و تصوف در جذب حداکثری بهره می‌برد. مهم‌ترین ایدئولوژی این جمعیت‌ها، اندیشه ظهور منجی بود که بقای مردمان رنج‌دیده آن روزگار را با امید به آینده‌ای روشن تأمین می‌کرد. پرسش اصلی این است که تحولات انقلابی و فعالیت‌های آخرالزمانی از آغاز قرن هفتم هجری تا پایان قرن نهم هجری، چه مراحلی را طی کرده و رهبران آن از چه محرک‌هایی برای بسیج توده‌ای استفاده می‌کرده‏اند؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی خواهد بود.