جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وجوه مختلف گفتمان جدید اسلام و علم که در این مقاله مورد بحث قرار می‌گیرد، پهلوبه‌پهلوی گفتمانی با ریشه‌های عمیق‌تر و کمتر ظاهری وجود دارد، گفتمانی که به دنبال این است که به علم مدرن از چشم‌انداز سنت اسلامی آن‌گونه که در سده‌های قبلی شکل گرفته بود، بنگرد.

علم در مقام ثبوت، باور مطابق با واقع است و باور مطابق با واقع، شرقی و غربی و اسلامی و غیر اسلامی ندارد. اين که علم در مقام ثبوت يکی بيش‎تر نيست و بالطبع دينی و غير دينی ندارد، آن‎چه که واقعا علم است يکی بيش نيست. اما بايد توجه داشت که علم در بحث علم دينی، علم در مقام ثبوت و نفس الامر نيست، بلکه علم در مقام اثبات يا تحقق خارجی است. اشاره: آنچه در ادامه می‌خوانید بخش دوم نقد آقای ابطحی بر کتاب عبدالحسین خسروپناه با عنوان «در جستجوی علوم انسانی اسلامی» است که بخش نخست آن در همین سایت در اختیار مخاطبان قرار گرفت.

نویسنده‌ی محترم مقاله‌ که نگران زیر سؤال رفتن مدعاهای دینی در مرحله‌ی نقادیِ حدس برآمده از متافیزیک دینی است، شایسته بود در این خصوص که منظور از مدعای دینی چیست، دقت لازم مبذول می‌کرد. زیر سؤال رفتن مدعای دینی به معنای فهم و دریافت عالمان از دین، امری مبارک است و موجب اعتلای فهم از دین می‌شود؛ اما زیر سؤال رفتن مدعای دینی در معنای آنچه که منظور خدا و حجت‌های خدا است، ادعای تأمل‌برانگیزی است.

چه معانی‌ای برای توسعه ارائه شده است؟ قلمرو دین کجاست؟ آیا دین برای توسعه‌ی اجتماعی بشر برنامه دارد؟ نقش‌آفرینی دین در اداره‌ی حکومت چه لوازمی دارد؟ محتوای علوم در قرون اخیر با سده‌های قبل چه تفاوتی کرده است؟ علت رشد سریع علوم جدید چیست؟ رابطه‌ی علم و تکنولوژی چیست؟ دانشگاه‌ها و حوزه‌ها در پاسخ‌گویی به نیازهای نظام جمهوری اسلامی چه وظیفه‌ای دارند؟ و ..

از آغاز دهه ۴۰ جنبشی در ترجمه و تألیف و آموزش و پژوهش علوم انسانی به وجود آمد که مخصوصاً کوششی برای آزادشدن از ادبیات حزب توده بود. (در طی مدتی قریب به بیست سال حزب توده خود را متصدی درک و حل مسائل فرهنگی و اجتماعی کشور می‌دانست) و مهمتر اینکه «مؤسسه تحقیقات اجتماعی» تأسیس شد، گروه‌های جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و مردم‌شناسی و جمعیت‌شناسی پدید آمدند و طولی نکشید که گروه‌های متناسب در یک دانشکده جمع شدند: دانشکده علوم اجتماعی، دانشکده علوم اداری و دانشکده علوم تربیتی و… امروز هیچ‌یک از رشته‌های فلسفه و علوم اجتماعی دستشان از حیث کتاب خالی نیست. پژوهش هم که از شصت سال پیش آغاز شده بود، اکنون رونقی پیدا کرده است؛ اما علوم اجتماعی مشکلی خاص دارد که کارش را از علوم دیگر دشوارتر می‌کند و آن این است که با سیاست ارتباط مستقیم دارد و یکی از این علوم نیز علم سیاست است.

این مقاله ترجمۀ فارسی سخنرانی است که راقم این سطور به عنوان پاسخ به سخنرانی محقق هندی «ماهادوان» در کنگره فلسفی مشهد ایراد کرده است. سخنرانی «ماهادوان» مشتمل بر دو قسمت کلی است. در قسمت اول وی یکی بودن دین و فلسفه را در هند مورد بحث قرار می دهد و در قسمت دوم نتیجه می گیرد که فلسفه هندی می تواند حلقۀ رابط میان دیانت و علم جدید باشد و این دو را با هم آشتی دهد. قسمت اول سخنرانی «ماهادوان» به وضوح نشان می دهد که شکافی که میان فلسفه و دین در غرب تحقق یافته، در هند هرگز صورت نپذیرفته است. زیرا مکاتب فلسفی هندی یا به قول خودهندوان «نظرگاههای فلسفی» همواره معطوف به هدفی واحد بوده اند. مکاتب فلسفی برهمائی اعم از مکتب منطق، طبیعیات، جهان شناسی، کلام و حکمت متوجه یک غایت هستند و این غایت نیز رستگاری است....

از اوایل سال گذشته، درس‌گفتارهایی در موضوع فلسفه اخلاق، به همت «مجمع فلاسفه ایران» هفتگی برگزار شده است. در این جلسات توفیق داشته‌ام که پاره‌ای مباحث این رشته مهم و تأثیرگذار را بر مبنای «دانشنامه فلسفه اخلاق» (ویراسته پل ادوارز و دونالد بورچرت) در محضر جمعی از مخاطبان فرهیخته تدریس کنم. آنچه در زیر می‌آید، مباحثی است که در آنجا عرضه شده و به همت خانم سمانه عرفان به صورت حاضر تنظیم شده است.

خداداد خادم: به برخی از فیلسوفان در زمان حیات خود اقبال زیادی نمی‌شود؛ از جمله این فیلسوفان اسپینوزاست که در زمان حیاتش با توجه به اندیشه‌های انتقادی و بنیان‌برافکنش در زمان حیاتش به او اقبال چندانی نشد و بعضا در برهه‌ای از زندگی‌اش در شرایط سختی به سر ‌برد. بعد از سیصد سال با بازخوانی اندیشه‌های او توسط متفکران دیگری مانند آلتوسر، نگری و ... اندیشه‌های او یک بار دیگر مطرح شده و از یک فیلسوف درجه چندم به یک فیلسوف مرجع تبدیل شده است؛ در این راستا کتاب‌های زیادی در سطح جهان منتشر شده است. در کشور ایران نیز برخی به این کتاب‌ها پرداخته‌ و آن‌ها را ترجمه کرده‌اند. فواد حبیبی یکی از افرادی است که در این زمینه کارهای ویژه‌ای را انجام داده است؛ ویژه از این لحاظ که کاری که درباره اسپینوزا انجام داده با بسیاری از کارهای دیگر متفاوت است چرا که گزینش مقالاتی که ترجمه کرده از یک منبع نبوده و درواقع در این زمینه محققانه کارهای درباره اسپینوزا را دنبال کرده و چندین اثر را انتخاب و بعد ترجمه کرده است. این امر البته خود نیازمند یک برنامه منسجم ذهنی و درگیرانه با موضوع است. به بهانه انتشار کتاب «بازیابی مکرر: قدرت اسپینوزا از کجا می‌آید» با وی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه آن را می‌خوانید.

اگر علم دینی همان ادراک مطابق با واقع باشد، سؤال این است که آیا «عالم واقع» قابل دستیابی است و انسان می‌تواند به حقیقت برسد؟ اساساً آیا حقیقتی وجود دارد یا نه؟ اگر حقیقت قابل دسترسی وجود دارد، چگونه می‌توان آن را یافت؟