جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بازخوانی میراث فکری روشنفکران معاصر ایرانی از دل‌مشغولی های جدی من در دهه گذشته بوده است. در این راستا، سال گذشته، دوره «میراث فکری شریعتی و روشنفکری ایرانی» برگزار گردید. در جلسات پیش رو، بنا دارم به بازخوانی کارنامه فکری ـ سیاسی عبدالکریم سروش همت گمارم (درس‌گفتار سروش شناسی) ؛ پس از اتمام این دوره آثار داریوش شایگان به بحث گذاشته خواهد شد. بدون تردید، عبدالکریم سروش از مهمترین روشنفکران و متفکران ایرانی پس از انقلاب ۵۷ است. در این دوره، با عنایت به آثار دین شناسانه، فلسفی، عرفانی و سیاسی سروش در سی و شش سال گذشته که از انتشار کتاب «نقدی و درآمدی بر تضاد دیالکتیکی» در سال ۵۶ آغاز شده تا مقالات «محمد(ص): راوی رؤیاهای رسولانه» تا سال ۹۲ ادامه یافته، کارنامه‌ی این روشنفکر بحث‌انگیز معاصر بررسی می شود. کتاب «آئین در آئینه: مروری بر آراء دین شناسانه عبدالکریم سروش»، متن اصلی ده جلسه نخست این دوره است. علاوه بر این، برخی کتابها، مقالات و سخنرانی های عبدالکریم سروش سامان بخش مباحث هفت جلسه دوم خواهد بود. در هر جلسه، دو منبع تبیینی و انتقادی در قالب مقاله و یا کتاب نیز معرفی می گردد تا سروش از منظر منتقدان و مخالفانش هم ارزیابی گردد.

سخن گفتن از‌ خدا یا با‌ خدا به چه درد می خورد؟ در این سلسله گفتارها در می یابیم که هرکس نحوه سخن گفتن خود با خدا را بشناسد خود را بهتر خواهد شناخت. اما چگونه چنین امری میسر میشود؟ استعاره ها که کار رویا را در زبان می کنند کمک حال ما خواهند بود تا از طریق خداسرایی (god-talk) نقبی به احوال درون خود بزنیم و از آن خبر بگیریم. استعاره ها، بمثابه ابزاری در روانشناسی زبان، می توانند وجود پنهان و مخفی ما را عیان و آشکارتر کنند. عموم استعاره هایی که پیامبران درباره خداوند به کار برده اند محصول فرهنگ و تربیتی است که در آن رشد یافته اند و در جان آنان نفوذ کرده است. ما نیز همچون پیامبران با استعاره های خود خدا و جهان خود را می سازیم: تو و طوبی و ما و قامت یار فکر هر کس به قدر همت اوست

آیت الله سید کمال حیدری: تنها راه معرفتی برای حقانیّت عالمان و پیروان ادیان و مذاهب، در دست داشتن «دلیل» است و اصلاً جز این ملاک دیگری وجود ندارد برای محاسبۀ انسان ها: «الطریق هو الدلیل». اگر کسی راه دیگری سراغ دارد به ما هم نشان دهد! اساساً امکان ندارد انسان به خاطر کاری محاسبه و بازخواست شود – حتی اگر کار و اعتقاد او درست هم بوده باشد – جز از این راه که برای فعل خود دلیل و حجّت داشته باشد؛ یعنی اگر دلیل در دست نداشته باشد، چنانچه به اعتقاد صحیحی هم دست یافته باشد، در قیامت از او پذیرفته نمی شود! به عنوان مثال، بنده الان مسلمان و شیعه هستم و می گویم حق با اسلام و تشیّع است. حال اگر کسی از من بپرسد بر چه اساسی و با کدام ملاک و معیار می گویی دین حق، فقط اسلام است؟ در پاسخ می گویم به فلان «دلیل». برایش چند دلیل می‌آورم که اسلام بهترین دین است و من باید مسلمان باشم. اما اگر در قیامت مشخص شود که همه یا بخشی از حقیقت در دین دیگری مثلاً مسیحیّت بوده و خداوند متعال از من سوال بفرماید چرا به آموزه های مسیحیت عمل نکردی؟! در جواب خواهم گفت خدایا «دلیل»، مرا به حقانیت و درست بودن اسلام رهنمون کرد. با این وجود، آیا خدا می تواند بفرماید تو باید به چیزی که دلیلی بر صحّت آن نداشتی و بلکه قطع داشتی که باطل است، ایمان و اعتقاد پیدا می کردی؟! خیر؛ زیرا خودش در قرآن فرموده: «قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»؛ بقره/ ۱۱۱ (بگو: «اگر راست مى گویید، دلیل خود را بیاورید!»)؛ یعنی هر کس برای اثبات مدعای خود باید دلیل و برهان بیاورد؛ وگرنه سخن وی اصلاً مسموع و قابل قبول نیست. منطق قرآن، یک منطق عقلانی و معرفتی است. انسان محاسبه و مؤاخذه نمی‌گردد مگر به واسطۀ دلیل، اما آنجا که کسی برای اعتقاد و باور خود استدلال و برهان ندارد، اصلاً محاسبه دربارۀ او معنا پیدا نمی کند و مدعای او پذیرفته نمی شود! اگر کسی برای صحیح و بر حقّ بودن دین و مذهب خود دلیل داشت، در قیامت معذور و مأجور است – حتی اگر خلاف آن کشف شد! – اما اگر برای عمل به آموزه های یک دین یا مذهب خاصّ، دلیلی در دست نداشت، حتی اگر دین و مذهب او واقعاً حق و مطابق با واقع هم بوده باشد، خداوند از او نمی پذیرد!؛ چرا که ملاک در محاسبۀ انسان ها دلیل و برهانی است که آنها بر اساس آن به قطع و یقین رسیده اند. و اما اینکه آن دلیل، مطابق با واقع از آب در آید یا مخالف با واقع، از توان انسان ها خارج است؛ زیرا به دلیل عدم عصمت، هیچکس نمی تواند کاری کند تا استدلال خودش را منطبق با واقع و نفس الأمر کند و از هر گونه خطا و اشتباهی در امان بماند.

کتاب «مبانی و پیش فرضهای حكومت دینی و ولایت فقیه» درس گفتارهایی از استاد معظم سید محمد مهدی میرباقری پیرامون مبحث «حکومت دینی» می باشد كه در سال ۱۳۷۷ در جمع عده ای از طلاب و فضلای حوزه علمیه قم ارائه گردیده است. ایشان در این کتاب از چند منظر به تحلیل دوباره حكومت دینی و ولایت فقیه پرداخته است. در منظر اول، نقش دین شناسی در تفسیر حكومت دینی را بررسی می كند و به فراخور باور خود در ساحت دین شناسی، دینی بودن حكومت را توضیح می دهد. در نگاه ایشان، نظریه دین حداقل كه ملازم با نفی حكومت دینی است، به منزله تقیید توحید و ولایت الهی و نادیده گرفتن توانمندی وحی در سرپرستی همه شؤون بشر و نیز كوتاهی در استنباط های ناب و حداكثری از اسلام است. در این نگاه، نظریه دین ناظر به نظارتی دانستنِ رسالتِ حكومت دینی می انجامد كه لازمه آن، تجویز شرك اجتماعی و نیز اصرار بر معارف دینی گذشتگان خواهد بود. ایشان، حكومت دینی و ولایت فقیه را مجرای جریان ولایت تاریخی و منزلتی برای سرپرستی الهی همه ابعاد وجودی جامعه می داند كه ساختارها و كارشناسی های غیردینی و سكولاریستی را نفی می كند و به ترسیم دورنمای تمدن جدید اسلامی می پردازد. ایشان در منظری دیگر، به تشریح نقشِ تعریفِ حكومت، در تبیین نسبت دین و حكومت پرداخته است. اگر رسالت حكومت را تنها عهده داری نظم و امنیت، تعریف كنیم و تشكیل حكومت به حكم ضروری عقل عملی وابسته باشد، ارتباط حكومت با دین، بسیار محدود و سطحی خواهد بود. البته چنانچه سرشت فلسفی حكومت را ناظر به سرپرستی توسعه اجتماعی و مترادف با «ولایت» بدانیم، در این صورت، دین نمی تواند از چنین حكومتی غفلت ورزد و كناره بگیرد. دولت اگر دارای ماهیت و رسالت حداكثری و همه جانبه باشد، حتماً باید در اختیار دین قرار بگیرد؛ زیرا در غیر این صورت، آن دولت حداكثری، دین را به هیچ صورتی تحمل نخواهد كرد و هماره خواهد كوشید با توسعه دامنه نفوذ خود، از حضور دین در زندگی بشر بكاهد. اگر بنا باشد كه دین باقی باشد، باید دارای دولت حداكثری باشد و نظام ولایت اجتماعی را بسازد و ولایت غیردینی و طاغوتی را كه در پی جهانی شدن و جهانی سازی خود است، منزوی سازد. در واقع، گزینه ای جز این وجود ندارد كه دین حداكثر و دولت حداكثر بر هم منطبق گردند. اگر دین، حداكثری است، نمی تواند به دولت حداقلی (با وظایف محدود) بسنده كند و باز اگر دولت، حداكثری است، نه تنها دین حداكثر كه دین حداقل را نیز به رسمیت نمی شناسد. از دیدگاه استاد، برای این كه دین در چرخه دولت مدرن، مضمحل نگردد، باید حكومت دینی را از نو تعریف كرد و رسالت حداكثری آن در سرپرستی و مهندسی توسعه اجتماعی و حركت به سمت تمدن اسلامی و جهانی شدن دین را یادآور شد. روشن است كه در این باور، دولت به مفهوم تصدی گری نیست؛ چه بسا تصدی گری حداقلی باشد و دولت و ولایت، حداكثری. لازم به ذکر است که کتاب مذکور به کوشش شاگردان و علاقه مندان ایشان در 115 صفحه در قطع رقعی تنظیم و تدوین شده

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ نام صاحبنظرانی مانند عبدالکریم سروش و مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان و ... برای ما بسیار آشنا هستند. شاید بتوان چنین افرادی را (با وجود مخالفت برخی از آنان) هسته اصلی جریان روشنفکری دینی پس از انقلاب نامید. این صاحبنظران که بعضا روشنفکران سکولار نیز نامیده می شوند تلاش میکنند قرائتی از دین ارائه دهند که با ویژگی های دنیای سکولار و غیر دینی جدید هماهنگ باشد. اما این نظریات که تحت عناوینی «هرمنوتیک کتاب و سنت»، «قبض و بسط تئوریک شریعت»، «بسط تجربه نبوی»، «معنویت و عقلانیت» و غیره مطرح شده اند مخالفت های زیادی را برانگیخته اند. مخالفان این روشنفکران که طیف بزرگی از صاحبنظران مانند فیلسوفان اسلامی و متکلمان و فقیهان و عالمان متعارف دینی را شامل می شود معتقدند این نظریات اساسا بساط دین و دینداری را جمع می کند و حجیت و قرآن و متون معتبر دینی را منتفی می سازد. این انتقادات و موارد مانند آن از جمله مسائلی است که بحث درباره آنها از ابتدای حضور این جریان آغاز شد و همچنان نیز ادامه دارد. این نظریات به سبب آنکه واجد هویتی فلسفه اند تمام ابعاد شناخت و تفسیر ما از دین را تغییر می دهند و جهانِ دین ما را متحول می سازند. اساسا یکی از دلایل چالش بر انگیز بودن این نظریات این است که به علت تسری آنها در حوزه های مختلف همچون سیاست و مخالفت آنها با نظریه سیاسی دینی رایج، همواره در سطحی از اهمیت قرار می گرفتند که موافق و مخالفشان را مجبور به اظهار نظر و یا دفاع و نقد می کردند. البته گستره نفوذ این نظریات تنها عرصه سیاسی نبوده و ابعادی مانند فقه، اخلاق، حقوق و ... را نیز در بر می گیرد. در این درس-گفتگو تلاش خواهد شد با مرور این نظریات اصلی جریان روشنفکری دینی ارزیابی و نقد آنها را نیز از زبان مخالفانشان بشنویم.