جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دغدغۀ عدالت آنقدر همه جا و همیشه مطرح بوده است که برخی از انسان‌شناسان آن را یکی از معدود مسائلی می‌دانند که بعدی ذاتی از انسانیت به حساب می‌آید. اما سرنوشت مسئلۀ عدالت در تاریخ طولانی و پرفراز و نشیب لیبرالیسم موضوعی است بسیار مناقشه‌برانگیز که در قرن گذشته، هیچگاه از معرکۀ آراء بیرون نرفته است. کسی مثل فردریش هایک معتقد است عدالت سرابی گمراه‌کننده است، و اندیشمندی مثل جان راولز مهم‌ترین قدم برای بازسازی لیبرالسم را توجه جدی به عدالت می‌داند (با این حال، هر دوی آنها به عنوان نمایندگان سرشناس لیبرالیسم در دوران ما شناخته می‌شوند. گذشته از این، موشکافی دربارۀ فهم لیبرالیسم از مسئلۀ عدالت به دایرۀ نوشته‌های متفکرانی که در مجموع، خود را لیبرال می‌دانند محدود نمی‌شود. جامعه‌گرایان، چپ‌گرایان و دیگر گروه‌ها نیز به نوبۀ خود دربارۀ این مسئله تحقیق کرده‌اند. این مجموعه مقالات کوشیده است تا پاره‌ای از مهم‌ترین مقالات را انتخاب کند که مستقیم یا غیرمستقیم به مسئلۀ عدالت در لیبرالیسم پرداخته‌اند و با ترجمۀ آنها، به روشن شدن زوایایی از آراء متفکران معاصر در این باره کمک کند.

جوشوا کوهن (Joshua cohen) در مقاله‌ی برابری دموکراتیک (democratic equality) ابتدا به‌طور مفصل از الگوی بیشینه‌ی کمینه (maximin) رالز و اهمیت این الگو در تبیین مفهوم برابری در جامعه‌ی دموکراتیک دفاع می‌کند. سپس، در زیر عنوان موقعیت نخستین و تعادل اجتماعی (original position and social equilibrium) استراتژی ادله‌ی بیشینه‌ی کمینه را واضح می‌سازد؛ طوری‌که نخست، ارجحیت ساختار نگاه دواصلی عدالت را بر اصل فایده‌ی میانگین نشان می‌دهد و در گام بعدی، با تکیه بر برهان ایده‌ی اجتماعی جامعه‌ی بسامان، دریافت دواصلی را با سه دریافت ترکیبی مقایسه می‌کند. برای دست‌یابی به استراتژی کوهن، گزارشی اجمالی از طرح رالز در فصل سوم (chapter 3: the original position) کتاب نظریه‌ی عدالت ارایه می‌کنیم.

این پژوهش تلاش می‌کند تا به سه مسأله ذیل مفهوم باطن‌گرایی بپردازد. هانری کربن و لئو اشتراوس، دو فیلسوفی هستند که آرائشان مبنا و راهنمای مسیر این پایان‌نامه در جهت رسیدن به اهدافش بوده است. مسأله اول، پرسش از رویکردی به فلسفه اسلامی است که در دنیای امروز هم ارزشی فلسفی و اصالی برای آن قائل باشد. مسأله دوم و سوم، پرسش از امر باطنی است. این پرسش در دو قالب مطرح می‌شود. یکی اینکه باطن و حقیقت دین چگونه امری است؟ دیگر اینکه تفسیر باطنی متون (مقدس) چه مبانی و معنایی دارد؟ این پایان‌نامه تلاش می‌کند تا پاسخ پرسش‌هایش را با صورت‌بندی خاصی از مفهوم افلاطون‌گرایی که ترجمه‌ای از مفهوم باطن‌گرایی است، توضیح دهد. بر این اساس و طبق نظر کربن، رویکرد باطنی به فلسفه اسلامی همان رویکرد عرفانی و معنوی به آن است. امر باطنی از نظر او همان امری است که از نظر طولی در سلسله مراتب هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و معنایی بر مراتب مادون خود احاطه دارد و مبنای آنان محسوب می‌شود. طبق نظر اشتراوس، رویکرد باطنی به فلسفه اسلامی همان استفاده از ظرفیت‌های افلاطونی فلسفه سیاسی اسلامی است. او امر باطنی را با نزاع ذاتی شهر و فلسفه توضیح می‌دهد و روش غلبه بر این نزاع را در به کار بستن باطنی‌نویسی می‌داند. تلاش پایانی این پژوهش در ارائه مؤلفه‌هایی از افلاطون‌گرایی یادشده به عنوان قول مختار است. این مؤلفه‌ها در سه دسته فلسفی، تفسیری و سیاسی از منظر متون فیلسوفان اسلامی بررسی می‌شوند تا اینکه ببینیم این قول مختار تا چه میزان قابلیت انتساب به جریان فلسفه اسلامی را دارد.

رابرت نوزیک، در بخش اول کتاب بی‌دولتی، دولت و آرمانشهر، با استفاده از روش دست پنهان، دولتی را تحت عنوان دولت کمینه استنتاج می‌کند. مقصود از روش دست پنهان آن است که تکوین امر سیاسی با ارجاع به امر غیرسیاسی توجیه می‌شود. ازاین‌رو، بدون پیش‌کشیدن صریح مفاهیم سیاسی، موجودیتی به نام دولت توجیه می‌شود. این دولت، یعنی دولت کمینه، که حاصل تعدادی قرارداد خصوصی میان شهروندان است، وظیفۀ حفاظت از شهروندان را برعهده دارد. سپس در بخش دوم کتاب، پس از طرح نظریۀ استحقاقی عدالت، استدلال می‌کند که هر دولتی فراتر از دولت کمینه، که مشخصاً به‌دنبالِ تحقق ایدۀ عدالت اجتماعی باشد، دولتی نامشروع است. این مقاله نخست، با تحلیل استدلال‌های بخش دوم کتاب نوزیک، نقض‌های او را بر عدالت اجتماعی و مشخصاً نظریۀ رالز و درنتیجه نامشروع‌بودنِ دولت فراکمینه رد می‌کند. سپس با تحلیل شیوۀ دست پنهان نشان می‌دهد که اولاً این روش موجب طرد ساختار بنیادین جامعه (موضوع عدالت از دیدگاه رالز) می‌شود. ثانیاً این دریافت از روشِ توجیه امر سیاسی، همراه با تفسیر موسع نوزیک از عدالت در اکتساب، هرگونه نگرش برابری‌گرا به توزیع را منابع طرد می‌کند. درنتیجه، مفروضات بخش اول کتاب نوزیک، از حیث روشی و محتوایی، با هر دولت فراکمینه ناسازگار است.

از بن‌مایه‌های اصلی تفکر عصر مدرن مفهوم آزادی است. اگرچه رویکرد یکسانی میان اندیشمندان مدرن در این زمینه وجود ندارد، اما جملگی در تأثیرپذیری از لیبرالیسم کلاسیک به‌خصوص با نگاه جان استوارت میل وحدت، نظر دارند. میل از متفکران بنیان‌گذار لیبرالیسم مدرن است که بر مبنای فایده‌گرایی، قائل به آزادی مطلق فرد است. اندیشه او از مبانی عصر جدید مانند: سوبجکتیویسم، پلورالیسم، سکولاریسم، اومانیسم تغذیه می‌کند. این مبانی با رویکرد الهیاتی عصر مدرن به پیامدهایی همچون سنت‌ستیزی، انسان‌محوری و... می‌انجامد. براساس مبانی دین اسلام اندیشه میل و مبانی فکری او با چالشهای جدی مواجه است. میل، خود آزادی را هدف می‌داند که این نوع نگاه ضد قوانین حیات و تنزل‌دهنده اخلاق والای انسانی است و باعث نوعی فساد و پوچی در جامعه و فرد است. در این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی ابتدا به طرح اندیشه میل و در ادامه به روش تحلیلی انتقادی به نقد نظریه او براساس منظومه فکری استاد محمدتقی جعفری می‌پردازیم.