جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در قالب پی دی اف

ابن‌سینا بر اساس وجودشناسی، خداشناسی را تبیین می‌کند و برای اثبات خدا استدلالی مبتنی بر وجودشناسی بیان می‌کند. اصل مهم وجودی او تمایز میان وجود و ماهیت است. بر اساس این تمایز، موجودات به دو قسم واجب و ممکن تقسیم می‌شوند. در واجب‌الوجود تمایز وجود و ماهیت بی‌معناست و در ممکنات چنین تمایزی برقرار است. پرسش اولیه این است که ابن‌سینا چه تصوری از خدا دارد؟ مفهوم خدا نزد او چیست؟ ویژگی‌های آن کدام است؟ مفهوم خدا نزد ابن‌سینا با دو بیان مطرح شده است «الحقیقه الأول الإنیه» و نیز «واجب‌الوجود ماهیته آنیته». حال پرسش اصلی این است که این دو عبارت در نتیجة بحث چه تفاوتی باهم دارند؟ آیا این‌که یک‌بار ابن‌سینا واجب‌تعالی را «انیّت محض» می‌داند و در جای دیگر از عینیت وجود و ماهیت او سخن می‌گوید به تناقض‌گویی دچار نشده است؟ در این نوشتار برآنیم پس از بررسی این دو عبارت به حل این مسئله بپردازیم و برای این امر، از تحلیل ویژ‌گی‌های واجب‌الوجود نیز بهره می‌گیریم.

امام خمینی(س) در تعلیقات خود بر مصباح الانس که عالی ترین نظریات او در حوزه عرفان فلسفی است، در پی ساختن طریقی عرفانی برای معرفت نیز هست. از منظر ایشان بهترین طریق ادراک و معرفت به حقایق اشیا طریق کشف و شهود است. اساساً مباحث معرفت شناسی در لسان امام(ره)، با تعبیراتی چون حضور و استحضار بیان می شود که حضور اتفاقی در بیان امام(ره)، همان علم انفعالی حکیمان و استحضار، همان علم کسبی و لذا آگاهانه است. امام(ره)، علم و ادراک حقیقت را غیر از شهود و حضور نزد حقیقت می داند. درواقع امام رسیدن به کنه وجود را با فکر و علم و ادراک میسر نمی داند، بلکه مشاهده و مکاشفه را راه حل مسئله می داند. از این منظر فکر، حجاب است و علم، حجاب بزرگ تر و لذا معرفت، مطلوب است و فکر در ذات حق تعالی، نامطلوب. فکر از منظر امام، سبب کثرت و علم شهودی و معرفت حضوری، سبب وحدت است.

کتاب در بخش اول ، خاندان خواجه نصرالدین طوسی را شرح و توضیح داده ، سپس در بخش دوم به بررسی آثار علمی و عقاید فلسفی و تألیفات وی پرداخته است . همچنین در این بخش از کتاب ، آثار خواجه نصرالدین را از جنبه های مختلف همچون جنبه های ریاضی ، اخلاق ، تفسیر ، تاریخ ، جغرافیا ، فقه ، طب ، ادبی ، علم منطق ، معدن شناسی ، فلسفه ، علم کلام و ... مورد بررسی قرار داده است .

ابوالحسن‌ جمال‌الدین‌ (یا كمال‌الدین‌) على‌ بن‌ سلیمان‌ ستراوی‌ بحرانی‌ شاگرد ابن سعاده کمال الدين احمد بحرانی، پس‌ از مرگ‌ استاد خود، رساله او را كه‌ مشتمل‌ بر ۲۴ مسأله‌ در علم‌ بود، نزد خواجه نصیرالدین طوسی فرستاد و خواهان‌ شرح‌ و توضیح‌ مسائل پیچیده آن‌ شد و خواجه نیز به آن پاسخ داد. ویژگی خاص رسالة شرح مسئلة العلم در مقایسه با دیگر نوشته‌های مشابه این است که این رساله از ابتدا رساله‌ای است در باب معرفت‌شناسی و نه اینکه مسئلة علم در آن به عنوان نوعی از وجود، وجود ذهنی، مطرح گردد. ابن سعاده در بحث‌های کلامی و فلسفی خود مباحث مختلف مربوط به علم را در بیست و چهار مسئله مورد بحث قرار داده و در نظر داشته است که آنها را به صورت کتابی تدوین نماید، اما عمر او کفاف نمی‌دهد و بنا بر آنچه از متن رسالة موجود بر می‌آید شاگرد برجستة او جمال‌الدین علی بن سلیمان بحرانی آنچه را که از استادش درحد یک «فهرست» مطالب کتاب برجای باقی مانده بود تفصیل داده و فروعی بر اساس آن تفریع کرده و سپس مجموعه را برای خواجه نصیرالدین طوسی ارسال می‌دارد تا خواجه در مورد آن اظهار نظر کند. خواجه از این پیشنهاد استقبال می‌کند و نتیجه را برای جمال الدین باز می‌فرستد. این رساله که متن اصلی آن در قطع چاپ معمولی مشتمل بر 30 صفحه است آقای عبدالله نورانی در سال 1345 هجری قمری بر اساس نسخ معتبری که در اختیار بوده است تصحیح و به چاپ رسانده‌اند. اما در نسخه ای که اخیرا توسط حسن انصاری در استانبول مشاهده شده، در ضمن مجموعه ای نسخه دیگری از رسالة العلم کمال الدين و شرح خواجه بر آن یافت شده که بسيار با ارزش است. امتياز اين نسخه علاوه بر قدمت آن، با نسخه چاپی اين اثر که به وسيله استاد نورانی به دست داده شده اين است که در نسخه حسن انصاری رساله ای که جمال الدين علي بن سليمان برای خواجه طوسي فرستاده و مشتمل بر رسالة العلم استادش بوده مستقلا در آغاز آمده و بعد به شکل مستقل پاسخ طوسي به آن درج شده است؛ اين در حالی است که در نسخه چاپی، رساله اصلی و پاسخ طوسي در هم آميخته شده و گاه موجبات اشکال را در فهم و تشخيص و تمايز ميان گفته ها فراهم می کند.

در مقایسه مبانی و مسائل روشی هر دو اندیشمند، خواجه طوسی با تأثیرپذیری از مسائل فلسفی مشاء و ورود این مطالب در حیطه کلامی صبغه دیگری به مسائل الهیات داده است. وی در اثبات واجب تعالی فقط به امتناع دور و تسلسل اکتفا نکرده است؛ برهانی اقامه نموده که با طرح دو مقدمه تصوری و تصدیقی بدون امتناع دور و تسلسل به اثبات واجب می‎رسد. ملاصدرا نیز در پرتو قواعد و اصول تأسیسی حکمت متعالیه از ابتکارات روشی خاصی بهره برده است. ایشان با مقدمات فلسفی طرحی جدید از برهان امکان و وجوب ارائه کرده و در موضعی دیگر با طرح اصالت وجود به وحدانیت وجوب وجود و از این رهگذر به اثبات واجب پرداخته است؛ ازاین‎رو نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی ضمن اشاره به چگونگی استدلال و روش‎های مختلف خواجه و صدرا درباره اثبات حق تعالی، به تبیین میزان و نحوه تاثیرپذیری فلسفی هر یک از دو حکیم پرداخته است. درنهایت دستاوردها و مواضع وفاق و خلاف این دو اندیشمند در مبانی و روش مورد اشارت قرار گرفته است.

نویسنده: خواجه نصیرالدین طوسی درباره کتاب : رساله آغاز و انجام خواجه نصیر الدین طوسی دانشمند عظیم القدر عالم اسلامی بی نیاز از تعریف و توصیف است و شرح حال و آثار وی در مقدمه بسیاری از آثارش و همچنین در کتب جداگانه ای که درباره وی نگاشته شده آمده است . از این رو ما در اینجا تنها به ذکر نکاتی درباره رساله حاضر (آغاز و انجام) می پردازیم که آیۀ ا ... حسنزاده آملی در مقدمه و تعلیقات خویش بر این رساله مطالبی آورده اند که از آغاز به آغاز و انجام شهرت یافت . چنانکه سید حیدر آملی » : آورده اند ، اکتفا میکنیم . ایشان میفرمایند «۱» این رساله نام میبرد که تذکره در آغاز و « تذکره » به آغاز انجام آن را نام برده است ، و لکن جناب خواجه آن را به اسم « جامع الاسرار » در انجام است. چنانکه در چند جای دیباچه بدان نص دارد و در تسمیه آن به کریمه إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَهٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا تبرک و تمسک جسته است. این رساله در واقع سخن از شرح حال انسان در هر عالم است، جز این که در فصل دوم و هفدهم و برخی از مواضع دیگر در اثنای سخن به اختصار و ایجاز از آغاز یعنی مبدأ تعالی و آمدن انسان از فطرت اولی اشارتی نموده است. نه بدان نحو که مثلا در مبدأ و معاد شیخ رئیس و مولی صدرا از مبدأ بحث میشود. لذا سزاوار است که این رساله را یکی از رسائل در آغاز و انجام یکی از مآخذ و مصادر علمی حکمت متعالیه، معرفت و آغاز و » . معرفت نفس یعنی روانشناسی بشناسیم و بدانیم انجام، فهرست، ص: ۶ مشهور به اسفار صدر المتألهین است و در چندین فصل موقف هفتم الهیات اسفار و نیز در اکثر فصول باب یازدهم نفس اسفار ناظر به مطالب این رساله است حتی در بسیاری از موارد عبارات خواجه را به عربی از این رساله ترجمه فرموده بر ممشای استادش « علم الیقین » است و خواجه را به بعض المحققین یاد نموده است. و شاگرد بزرگ آن بزرگوار مرحوم فیض در مشی کرده است و بسیاری از فصول و مطالب آغاز و انجام را به قلم خود ترجمه و تحریر کرده است. چنانکه با مقابله و عرض معلوم میگردد، و متأله سبزواری در تعلیقاتش بر اسفار از آن نام میبرد و مطلب نقل میکند. فصل اول در صفت راه آخرت و ذکر سالکانش و اسباب اعراض مردم از آن و آفات اعراض‌ اشاره یادداشت‌ها فصل دوم در اشاره بمبدأ و معاد و آمدن از فطرت اولی و رسیدن بانجام و ذکر شب قدر و روز قیامت‌ اشاره یادداشت‌ها فصل سیم در اشاره بهر دو جهان و ذکر مراتب مردم در این جهان و در آن جهان‌ اشاره یادداشت‌ها فصل چهارم در اشاره بمکان و زمان آخرت‌ اشاره یادداشت‌ها فصل پنجم در اشاره بحشر خلایق‌ اشاره یادداشت‌ها فصل ششم در ذکر احوال اصناف خلق در آن جهان و ذکر بهشت و دوزخ‌ اشاره یادداشت‌ها فصل هفتم در اشاره بصراط اشاره یادداشت‌ها فصل هشتم در اشاره بصحایف اعمال و کرام الکاتبین و نزول ملائکه و شیاطین بر نیکان و بدان‌ اشاره یادداشت‌ها فصل نهم در اشاره بحساب و طبقات اهل حساب‌ اشاره یادداشت‌ها فصل دهم در اشاره بوزن اعمال و ذکر میزان‌ اشاره یادداشت‌ها فصل یازدهم در اشاره بطی آسمانها اشاره یادداشت‌ها فصل دوازدهم در اشاره بنفخ صور و تبدیل زمین و آسمان‌ اشاره یادداشت‌ها فصل سیزدهم در اشاره بحالهائی که روز قیامت حادث شود و وقوف خلق بعرصات‌ اشاره یادداشت‌ها فصل چهاردهم در اشاره بدرهای بهشت و دوزخ‌ اشاره یادداشت‌ها فصل پانزدهم در اشاره بزبانیه دوزخ‌ اشاره یادداشت‌ها فصل شانزدهم در اشاره بجویهای بهشت و آنچه در دوزخ بازاء آن بود اشاره یادداشت‌ها فصل هفدهم در اشاره بخازن بهشت و دوزخ و رسیدن مردم با فطرت اولی که در نشأه اولی بوده است‌ اشاره یادداشت‌ها فصل هیجدهم در اشاره بدرخت طوبی و درخت زقوم‌ اشاره یادداشت‌ها فصل نوزدهم در اشاره بحور عین‌ اشاره یادداشت‌ها فصل بیستم در اشاره بثواب و عقاب و عدل او اشاره یادداشت‌ها تعلیقات آغاز و انجام آیه ا ... حسن حسن‌زاده آملی‌

برخي از منطق‏دانان، مانند شيخ ‏الرئيس، محقق طوسي، صدرالمتألّهين و علّامه طباطبائي پس از تقسيم برهان به «لمّي» و «انّي مطلق» و «دليل»، متعرّض قاعده «ذوات الاسباب» شده و مدعي شده ‏اند: چيزي كه داراي سبب نيست بايد بيّن باشد، وگرنه اصلاً با قياس برهاني معلوم نمي‏شود. اگر مفاد قاعده مزبور پذيرفته شود، لازمه آن نامعتبر دانستن برهان‏هاي «انّي مطلق» و «دليل» است.ظاهر عبارات اين دسته از منطق‏دانان آن است كه يقينيات يا بايد از اوّليات باشند و يا از راه علت(برهان لمّي) معلوم شده باشند. از سوي ديگر، شيخ ‏الرئيس و علّامه طباطبائي با صراحت تمام، نوعي از برهان انّي را معطي يقين مي‏ دانند. به هر حال، مهم استدلالي است كه به سود قاعده اقامه مي‏ شود. به نظر نويسنده استدلال ارائه شده مضمون قاعده را به اثبات نمي ‏رساند، و به علاوه، اگر مضمون قاعده پذيرفته شود، اولين قرباني آن خود قاعده خواهد بود؛ زيرا استدلالي كه بر اين قاعده اقامه شده از نوع برهان لمّي نيست. بنابراين، بايد پذيرفت كه طرح قاعده «ذوات الاسباب» براي محدود كردن اعتبار برهان‏هاي انّي است، نه براي بي ‏اعتبار كردن آن.